At trúgva uppá at trúgva

At vit kunnu trúgva uttan at trúgva á eina ávísa religión ella trúarskipan er uppgávan við bókini At tro på at tro – menneskesyn med mere hjá kenda danska høvundinum Tor Nørretranders.

Tá eg tók bókina við heitinum At tro på at tro – menneskesyn med mere (2003) upp í hondina, dugdi eg ikki rættuliga at ímynda mær hvat eg skuldi vænta. Sjálvt um at hon var fyrsta bók eg læs av Tor Nørretranders, so hevði eg fleiri ferðir hoyrt um mannin; enntá sæð hann í sjónvarpinum í samband við hansara næstseinastu bók: Det generøse menneske (2002). Havi eisini fleiri ferðir haft klassikarin Mærk verden (1991) í hondini; ein bók ímyndi eg mær, sum tekur útgangsstøðið í náttúrvísindaligum frágreiðingum um, hvussu heimurin møtir menniskjum og øvugt og hvat hetta skapir av upplivilsum í okkum.

Men At tro på at tro, hvat kundi eg vænta mær? Fyri meg bar heiti brá av postmoderniteti har eitthvørt er líka frætt, sum hitt, tó at einki hevur nakran forrætt. Ella kanska var hetta ein donsk bók, um nýggj ástøði um trúarinnar pláss í nútímans heimi, sæð út frá einum nátturalistiskum sjónarmiðið, har grundsjónarmiðið ofta er at fólk trúgva, av tí at teirra heili spælir teimum puss? Spentur var eg at byrja uppá bókina.

At trúgva at trúgva

Uff – um enn áhugaverd frá fyrstu reglu, so kom skuffilsi á næstu síðu. Lance Armstrong – súklarin! – skrivar í síni ævisøgu, um tá hann lá sjúkur, at hann rannsakaði seg sjálvan á síðstu legu síni, og fann ugga við at koma fram til at “I believed in belief, for its own shining sake.” Altso, hví í allari verðini skal Nørretranders so umseta Armstrongsa úttalilsi við “At tro på at tro” tá tað er vanligt, innan danska filosofi í øllum førum, at umseta belief við overbevisning?

At trúgva uppá at trúgva er ein møgulig føroysk týðing, og tað hevur líka, sum tað enska ikki serligan trúar týdning – sjálvt um tað kann og ofta hevur ein religiøsan týdning. Jú ok, tað danska tro verður eisini brúkt um gerandis sannføringar – so eg mátti bara kasta mítt egosentreraða sjónarmið frá mær, og síggja at øll hesi kognitivu hugtøkini – hugtøk, ið hava við okkara tankaeginleikar at gera – ikki eru heilt klárt greinaði.

Skjótt var eg aftur fangaður, tá eg fann útav, at høvundurin hevði sett sær fyri at skriva eina bók um eitt týdningarmikið mál, ið upptekur nógv í dag: kann eg enn trúgva í ljósinum av øktari vitan um t.d. menniskjans uppruna og hvussu heilin virkar tá hann skapar sannføringar um alskyns mál, eitt nú trúarspurningar?

Um vit enn kunnu trúgva, hvussu kunnu vit so trúgva? Skulu vit t.d. trúgva bókstav fyri bókstav av tí, sum stendur í bíbliuni ella koranini, skulu vit trúgva uppá huldufólk, álvar og aðrir spennandi skabningar, ella skulu vit heldur fáa okkara trúgv at samsvara betur við núverandi vitan, ella skulu vit, sum ikki er heilt óvanligt, vera agnostikara – ikki trúgva og heldur ikki avnokta?

At trúgva eini trúgv

At trúgva uppá at trúgva og at trúgva eini trúgv er ein týðandi munur ið Nørretranders ger. Øll menniskju trúgva – tey halda eitthvørt um heimin, at hann er so og so; tey halda eitthvørt um tey, sum standa teimum nær o.s.fr. Nøkur trúgva ikki bert, at heimurin er so og so, men tey túgva eisini eini trúgv – hetta eru tey, sum geva teirra fatan eina religiøsa vending. Tey trúgva ikki bara uppá at trúgva, men trúgva uppá eina trúgv.

Tey klárastu dømini uppá eina trúgv eru tær stóru trúarskipanirnar; monoteisma: jødadómur, kristindómur og islam; og polyteisma: hinduisma og budhisma (sum av summum verður greina ímillum religiónir, ið ikki trúgva uppá gudar, og av øðrum ímillum monoteismu!).

Í ávísan mun hava møguleikarnir viðvíkjandi trúarspurningum verið skipaðir útfrá sjónarmiðum viðvíkjandi trúvirðinum av serligum erfaringum ella sannroyndum, har menniskju uppliva okkurt, sum er størri enn tey ella hava eina sterka kenslu av vera partur av tí stóra samanhanginum. Ein møguleiki er at siga, at slíkar upplivingar eru trúligar og mest sannlíkt sannar. Annar møguleiki er at siga, at slíkar sannroyndir eru ikki annað enn bert villingarsjónir (illusión), ið ikki hava nakran veruleika aftanfyri seg. Ein triði møguleiki er taka í álvara fráboðanir um slíkar upplivingar, men ikki fella nakran dóm um tær eru sannar ella trúligar.

Avnoktara – eingin religiøsur veruleiki er – finnast, men Nørretranders vil gjarna hava loyvi til at taka í álvara serligar kenslur av at hoyra til, at vera góður við síni nærmastu og ynskja øðrum tað gott heldur enn at vera ein snævurskygdur egoist, hvørs gerningar einans verða gjørdir fyri egnan vinning. Men at taka í fullum álvara tað, ið trúarskipanirnar leggja fyri dagin, er ov stórur biti at svølgja. Hetta stríðir tó ikki ímóti einum ynski at royna at “formulera ein máta at trúgva uppá, sum er øðrvísi enn tann religiøsi mátin at trúgva, men samstundis virðir tær sannroyndir um menniskjalívið, sum religiónirnar hava skapt.”

Tour de force

Viða um varð eg førdur – frá økonomi og neuro-økonomi til spælteori; frá Kant og hansara kenda muni á lutinir í sær sjálvum og lutirnir fyri okkum til hansara kenda setning: “Tvey mál fylla støðugt sinnið við nýggjari og afturvendandi undran og virðing jú oftari og meira áhaldandi eg hugsi um tey: stjørnuhimmalin yvir mær og morallógin innan í mær” til Dostojevskijsa altíð kjakskapandi niðurstøðu, “um eingin Gud er, so er alt loyvt”. Víðari til hormonskipanina hjá menniskjum har m.a. oxytocin fyrr var hildið einans at spæla ein serligan leiklut tá kvinnur føða, men síðani eisini hevur víst seg at spæla ein týðandi leiklut bæði hjá kvinnum og monnum. Hartil ástøði um religión, ið byggja á Darwinsa tanka um evolutión ella úrreiving, har trúgv fremur møguleikar hjá teimum, ið trúgva at fáa avkom og gerast sterk.

Haraftrat tankar hjá Sokrates, Søren Kierkegaard, William James og Niels Bohr, sum allir verða lýstir á ein spennandi og lívligan hátt, alt til frama fyri málinum at greiða frá møguleikanum, um at trúgva uttan at trúgva á eina ávísa trúgv/religión.

Tankin er gamal og vælkendur: heldur enn at taka útgangsstøðið í einum transendentum og fjarum Gudi, eiga vit taka útgangstøðið í menniskjanum, og teimum reaktiónsmynstrum, ið ta vísir seg við. Men eru vit ikki heilt gjøgnumgangandi egoistiskt? Hvussu kunnu vit so finna okkurt positivt og gott at taka støðið útfrá; førir menniskja ikki seg sjálvt út í vónloysi um tann mátin, ið tað er uppá liggur til grund fyri eini heimsmynd?

Enter spælteori og neuro-økonomi – sjálvt um ástøðini, ið hesi granskingarøki leggja fyri dagin, ikki eru staðfest enn, leggja tey seg, sambært Nørretranders, nær við almennar hugsannir um viðurskiftini. Eitt nú við hugtøkum, sum m.a. danski gudfrøðingurin Løgstrup, er kendur fyri: spontane ella suverene livsytringer, ið sipa til beinleiðis og óreflekteraðu góðvildina og viljan at vera viðkomandi fyri onnur menniskju. Um onkur møtir tær á gøtuni og spyr teg um klokkuna, so ert tú fyrikomandi og møtandi og umhugsar ikki, hvussu tú best kanst fáa vinning úr støðuni. Ella tú hugsar ikki, at viðkomandi hevur duldar ætlanir við at spyrja teg um klokkuna. Stutt sagt: tað er eitt álitisforhold ímillum tykkum. Hendan niðurstøðu er júst tann sama sum royndirnar hjá neuroøkonomi og spælteori vísa á: heldur enn at síggja okkum, sum gjøgnumgangandi sjálvsøkin, so vísa royndir, at eitt grundleggjandi álitisforhold er ímillum okkum menniskju.

Løgstrup setti fram áður nevndu hugtøk í eini roynd at koma útum Kierkegaard, ið fyri hann órættvíst setti kærleikan til Gud framum kærleikan til menniskju. “Kierkegaard ger sambært Løgstrup kærleikan til nakað ‘principielt’, heldur enn nakað konkret.” Fyri at renna saman munin á at trúgva uppá at trúgva og at trúgva uppá eina trúgv við Kierkegaariansk hugtøk, so er hóskandi, at peika á at Løgstrup helt, at Kierkegaardsa kærleiki, ið hoyrir til tann sokallaða religiøsitet B – tann serligi kristni formurin fyri religiøsitet, ella trúgv – førdi við sær eitt stríð við tann vanliga kærleikan, ið hoyrir til religiøsitet A. Soleiðis er møguligt at trúgva uppá at trúgva, uttan at trúgva uppá eina ávísa trúarlæru; við at síggja, at í menniskjanum býr ein spontan grundleggjandi trúgv, eitt álit á hvønn annan, at vit hugsa um hvønn annan og vilja hvønn annan, so er óneyðugt við einum kærleika ið kemur uttanífrá.

At trúgva eini trúgv – ein forkláring?

Frá mínum optikki, er At tro på at tro ein spennandi bók, ið ikki, sum aðrar náttúruvísindaliga inspireraðar bøkur, royna at snæra og dreyga ta stóru siðvenju at greiða frá og tulka djúptsitandi kenslur og mátar at geva okkum til kennar uppá, sum trúarskipanir ígjøgnum nøkur túsund ár hava roynt at greiða frá, til einans at grundast í t.d. at heilin hjá okkum spælir okkum puss. Harafturat, at hann heldur enn at forkasta slíkar royndir, sum ótýðandi og ikki á nakran hátt fremjandi fyri menniskjuliga vælveru, roynir at seta slíkar royndir í eitt størri perspektiv har millum annað økonomi, neourovísidni, lívfrøði, sálarfrøði, mannfrøði, teologi og filosofi fáa hvør sín lut í hesum spennandi og altíð týðandi evnið.

Um vit eru tilreiðar at geva okkum yvir til ein almennan religiøsitet – eina trúgvandi ateismu, sum Nørretranders kallar tað – sum ikki hevur pláss fyri trancendentum hugtøkum, “men sum á hinari síðuni viðurkennir, at ‘meir’ er, at álit og tað at geva seg yvir til tað, ið vit ikki heilt fata (det uoverskuelige) er grundleggjandi í einhvørjum lívi, sum hevur pláss fyri at trúgva uppá at trúgva” er trupult at siga. At fleiri spurningar, ið ávísar trúgvir – trúarskipanir – hava haft góð svør til, alsamt fáa størri mótspæl er tó ikki yvir at dylja. Tó kunnu vit hava ein iva um, at fólk túgva eini trúgv, av tí at tað er ein frágreiðing ella ein góð forkláringin uppá teirra upplivingar og tískil ivast, um betur vísindaligar forkláringar máa støði undan trúnni á eina trúgv.