Átrúnaður í vísindaligari tíð

John D. Olsen

John Polkinghorne, sonevndur vísinda-guðfrøðingur, grundar sína trúgv í einum sjónarmiðið, har átrúnaður ikki er í andsøgn við vísindi, men har átrúnaður og vísindi ganga upp í eina hægri eind.

Vitborin ateisma

“Sjálvt um tað ikki stríddi ímóti skilinum at vera ateist aðrenn Darwin, so gjørdi Darwin tað intelektuelt møguligt, eftir at hann í 1859 gav út bókina The Origin of Species, at vera ein fullfíggjaður ateist.” Nakað soleiðis verður samrøða millum Richard Dawkins og A. J. Ayer, ávikavist lívfrøðingur og filosoffur, endurgivin. Dawkins vísur við hesum á, at í ástøðinum um úrreiving, fyrilá hugtaksligur amboðskassi, ið ikki bert betraði um førleikan hjá ateistinum at greiða frá, og grundgeva fyri sínum sjónarmiðum, men faktiskt gjørdi tað intelektuelt møguligt at vera fullfíggjaður ateist. Nú var møguligt at greiða frá lívinum, við tess fjøltáttaðum strukturum, samanbindingum og ymisku háttum at vísa seg uppá, við hjálp av natúrligari úrreiving. Lítil ivi er tó um, at áðrenn 1859 vóru tó ateistar, ið jú ikki høvdu tey amboð, ið Darwin legði fyri dagin í sínari slóðbrótandi bók, men sum Dawkins sigur: nú var tað møguligt fyri fyrstu ferð at vera vitborin ella intellektuelt fullfíggjaður ateist.

Tankin um at Gud er upprunin til heim okkara, hevur ígjøgnum tíðirnar verið eitt av mest nýttu sjónarmiðinum, til at grundgeva fyri teismu; Gud er tann kraft, ella megi, ið dirigerar ella skipar lívsgongdina. Kendir eru tankarnir hjá Paley, ið ímyndaði sær Gud sum ein alheims urmakara, ið hevði sett saman og fínpussa tær ymisku lívfrøðiligu prosessir, soleiðis at lív er møguligt.

Polarisering

Kjakið ímillum vísindi – oftast náttúruvísindi – og átrúnað, hevur ígjøgnum tíðirnar elvt til nógv kjak, ímillum, ikki bert, gudfrøðingar og vísindamenn, men eisini millum leik fólk, ið hava áhuga í hesum. Polarisering er altíð eitt vandamál, tá ið tosa verður um átrúna og persónligar preferansur, hetta hava vit sæð millum annað í almenna kjakinum ið av og á fer fram í føroyskum fjølmiðlum – har fortalara fyri báðar polariseraðu partarnar, koma við fyri-fataðum áskoðanum, ið als ikki rína við hjá hinum partinum. Tað er eins og einki felags forstáilsi er ímillum partarnar; nærum eins og málið ikki er felags.

Sæð ígjøgnum stórar meskar, so er tann yvirordnaða støðan – í mun til hvussu vit kognitivt fyrihalda okkum til veruleikan – í dag tann, at á einum vongi eru røddir frammi, ið meta, at menniskjalig sannkenning ikki hevur sum mál at sannkenna, men heldur at geva nøktandi myndir av veruleikanum – har sannleiki ikki er av stórum týdningi. Á hinum vonginum, er metingin, at menniskjalig sannkenning er soleiðis sett saman, at málið er at sannkenna. Hetta er ikki bert galdandi fyri gerandis uppfatanir okkara, men eisini fyri ástøði, ið byggja á meira skipaðar støður – eitt nú, soleiðis ið vit kenna frá náttúruvísindi.

Sambært fyrra sjónarmiðinum er eingin trupulleiki, viðvíkjandi spurningum, ið taka seg upp ímillum átrúna og vísindi. Grundin er at skilnaður verður gjørdur ímillum átrúnaliga og vísindaliga sannkenning – tveir formar ið ikki hava nakað við hvønn annan at gera, og tískil kunnu tykjast at ganga ímóti hvørjum øðrum, men gera tað tó ikki í veruleikanum.

Eitt nú er støðan hjá Stephen Jay Gould eftir hesum leisti. Tann átrokandi spurningurin, verður so, hvussu vit samstundis eru heilhjartað yvirfyri vísindi og niðurstøðunum, frágreiðingum og sera nágreiniligu úrskurðum, sum náttúruvísindi gevur okkum og samstundis eru opin og positiv yvirfyri átrúnaði. Fyri Gould tykist støðan at verða, at átrúnaður ikki hevur nakað við tann faktuella veruleikan at gera, men bert tað, ið vit kunnu kalla, tann subjektiva heimin. Harvið verður loyvt at hava átrúnaðarligar fatanir – at trúgva at Guð er upprunin til alheimin og at hann enn í dag hevur ein leiklut í varðveitanini av heiminum, um fatanirnar bert hava rúm innan tað subjektiva. Baksíðan við hesum sjónarmiði er, at flest átrúnaðarlig fólk ikki avmarka teirra átrúnaðarligu fatanir til tað subjektiva, men haraftur ímóti meta, at tær siga faktiskt nakað faktuelt um veruleikan, t.d. at Gud skapti heimin.

Vísinda-Guðfrøði

John Polkinghorne (1930 – ) – ein av teimum sonevndu vídsinda-gúðfrøðingunum, m.a. av tí at hann aftaná nógv ár í arbeiði við bitlaalisfrøði, bleiv anglikansur prestur og gudfrøðingur – roynir at minka um fjarstøðuna ímillum vísindi og átrúnað við at skjóta upp, eitt felags grundarlag fyri partarnar: kritisk realisma. Kritisk realisma er ætlað sum eitt felags útgangsstøði, bæði hjá vísindafólki, eitt nú Dawkins, og fólki við átrúnaðarligum sjónarringi, eitt nú Polkinghorne. Uttan at koma inná smálutir innan hesa filosofisku stevnu, er vert, í stuttum at nevna aðal eyðkennini. (Grundarlagið er sjálvandi ikki er heitt ósakleyst sambært filosofiskum málistokki.)

Kritisk realisma

Tveir aðal tættir verða her nevnir. Fyrst og fremst, er tað kjarnu áskoðan hjá kritiskum realistum, at tað er eitt genuint forhold ímillum tann mátan, ið vit skoða veruleikan, og tann mátan veruleikin er. ‘Eitt genuint forhold’ er ætlað at vísa á, at talan er ikki um eitt 1 til 1 forhold ímillum menniskjaligar kognitivar tilstandir og veruleikan. Møguleikar eru (sjálvandi) fyri at feilir kunnu og ofta gera seg galdandi, bæði innan gerandis og meira skipaðar vísindaligar situatiónir; hinvegin merkir tað ikki, at vit ongantíð eru á góðari leið. Fatanar-evnini verða, við øðrum orðum, rokna at geva álítandi informatiónir um tann veruleika, ið møtir bæði vísindafólki og leikum. Metodan er kreativ tulking av erfaringum, ikki strangar ella harðar deduktiónir úr teimum. Ástøðini eru, um ikki sonn, so nær-við-sonn (verisimilitude). Hesin táttur fevnir um tann kritiska háttin, ið okkara sansigøgn vinna okkum fatanir – sannkenningarparturin av kritiskari realismu.

Nú til tann realistiska partin av kritiskari realismu. Realistiski parturin fevnir um tann ontologiska partin. Platon helt t.d. at tað veruliga er ikki tað ið vit síggja, men heldur tann idé, ella hugaheimur, ið skipar heimin. Um vit skulu hava sannkenning sambært Platon, skulu vit ikki hyggja eftir heiminum, eftir tí, sum kann vigast og mátast, men heldur at idé-heiminum, sum í mun til tann fyrra ikki kann broytast. Av tí at teir lutir ið vit síggja og merkja eru undir konstantari broyting kunnu vit ikki sannkenna heimin.

Sambært Polkinghorne, ið ikki hevur eitt antin ella annaðhvørt sannkenningar hugtak, er tað enn møguligt at sannkenna heimin um enn hann broytist. Bert skulu vit hava fyri eygað at tann fatan, ið vit fáa av heiminum er av veruleikanum. Veruleikin er opin fyri okkara eygum. Um hann enn broytist, so eru nakrir tættir, ið vit kunnu sannkenna, sum eru, soleiðis sum teir eru, óheft av hvat vit meina og meta.

Hetta merkir, at tað ikki er nøktandi, at siga at vísindi skoðar heimin uppá sín serstaka máta, og átrúnaður skoðar heimin uppá sín serstaka máta; har hesir mátar útihýsa, ella mótsiga, hvørjum øðrum. Kristisk realisma er, at vísindi roynir framhaldandi at koma á mál við sínum sannleika søkjandi metodum, men enn ikki er komin á mál – náttúruvísindi er enn ikki fullfíggja.

Enter átrúnaður

Her er tað, at Polkinghorne sær møguleikan fyri enn at tosa um guð og átrúnað. Vísindi er ikki eitt ‘fundamentalistiskt’ prosjekt har millum annað ivi og undran ikki hava pláss. Dawkins helt, at aftaná Darwin hevði kunngjørt sítt ástøði um natúrliga úrreiving, var tað møguligt at vera fullfíggjaður ateist. Áðrenn Darwin var trupulleikin at ateisturin vantaði eitt ástøði, ella ein máta at greiða frá upphavi heimsins, men nú hava vit eina frágreiðing og m.a. tí er ikki neyðugt við trúgv. Polkinghorne, harafturímóti, er ikki samdur við Dawkins í hesum. Fyri hann eru enn pláss fyri átrúnaði, og serliga monoteismu, sum ein partur av heildar-forkláring menniskjans.

Felags fyri báðar partar eru tvinni sjónarmið: Um guð skal vera partur av nýmótans menniskjum, so skal hann vera ein partur av heildar-forkláring menniskjans. At átrúnaður hevur sítt pláss alt eftir um ‘hol’ eru í forkláringini ið náttúruvísindi gevur. Dawkins sær eingin ‘hol’ ímeðan Polkinghorne enn metir at átrúnaður hevur sítt pláss – vísindi hevur enn ikki forklára alt.

Bókin Belief in God in an Age of Science, er vælegnað til at nema sær nærri vitan um tankarnar hjá Polkinghorne. Eisini er vert at vitja: http://www.polkinghorne.org/