Eitt sindur um metafýsik

 

John D. Olsen

jdalo@msn.com

 

At tú ert tann sami í dag, sum tú vart í gjár, tykist at vera heilt greitt. Men, spyrja vit hvat tað er við tær sum ger at tú ert tann sami í dag, sum tá tú vart í gjár, er tað ikki líka einfalt at koma við einum greiðum svarið.

 

Frøðigrein innan heimspeki, ið m.a. royndir at koma við einum svarið til spruningin um samleika einstaklinga verður rópt metafýsik. Málað við grovum pensli er metafýsik heimspekisgrein, ið hevur sum mál at lýsa, greina og greiða frá veruligu náttúru luta. Hvat tað er sum ger at einstakir lutir eru tað teir eru; og hvat tað er, sum ger at einstakir lutir eru teir somu yvir tíð.

 

Tá evnislýsingin fyri metafýsik er so ómetaliga breið, er eisini ringt at geva eina neyva greining av frøðigreinini. Hetta skilst tá vit síggja hvørji evni verða flokkað í hesi grein. Bert fyri at nevna nøkur fá: hvat er veruliga náttúran hjá evnislutum og óítøkilum-lutum? Hvat eru orsakir og náttúrulógir? Hvat er samleiki? Hvat er sambandið ímillum kropp og vitsku? Spruningar um viljans frælsi, um hvat tíð er, eru eisini evni, sum metafýsik arbeiðir við.

 

Aðrenn vit venda aftur til spurningin um samleika einstaklinga, er vert at nerta vit við grundleggjandi spurningar um prosjekti hjá metafýsisk.

 

Immanuel Kant

Sum á øðrum økjum, eru heimspekingar á ymiskum máli, tá tað snýr seg um at geina metafýsik. (Hetta kann tó ikki verða roknað teimum, ella frøðigreinini til meinboga) Tann klassiska fatanin um at náa meginsjónarmið er ikki væl lýdd. Fatanin um at metafýsik skuldi siga hvat tað er, sum er felags fyri allar lutir – at lýsa veru sum veru (being qua being) – verður hildin at vera gamalt og óbrúkiligt uttanroyndarástøði.

 

Ein av kendastu heimspekingum, Emmanuel Kant (1724-1804), sá sítt egna prosjekt, í ansøgn ímóti klassisku fatanini. Hann segði millum annað, at av tí at skilið kann vísa, at tað er neyðugt, at alheimurin hevur haft ein uppruna í tíð, og vitið eisini kann vísa, at tað er óneyðugt, at alheimurin hevur haft ein uppruna í tíð, so er neyðugt at avmarka rásarúmið hjá vitinum. Vitið kann við øðrum orðum ikki náa til veruligu náttúru luta.

 

Ein fyritreyt fyri klassisku verkætlanini er, at menniskjað hevur beinleiðis atgongd til umheimin. Fyri Platon vóru hugmyndirnar ella ideirnir tað sanna; innlit í hugmyndirnar ígjøgnum intuitión var ein fyritreyt fyri at hava sannkenning. Harafturímóti peikaði Aristoteles á, at teir einstaku lutirnir lógu sum grund fyri sannkenning; og ikki óítøkiligar ímyndir. Kant vildi vera við, at hvørki óítøkiligu myndirnar hjá Platon ella teir einstøku lutirnir hjá Aristoteles kundu vera tað, sum vit byggja sannkenning á. Kant peikaði ikki á hugmyndirnar, sum Platon, ei heldur á teir einstøku lutirnar, sum Aristoteles, men á sinnið menniskjans.

 

Kant metti, at okkara máti at síggja umheimin verður skapaður ella skipaður av okkara fatanarevnum. Populert kunnu vit siga at um ikki sinnið ella fatanarevni menniskjans eru skipað soleiðis sum tey eru, so vildi tað, sum kemur ígjøgnum okkara sansingargøgn, bert verið óskipað ávirkan frá umheiminum. Vit vildu ongantíð sæð trø ella áir, men bert óskipaða ávirkan frá trøum og áum.

 

Kant helt, at tað sum kemur ígjøgnum okkara sansingargøgn verður filtrað av sokallaðum kategorium. Tá ávirkanin av lutum er komin ígjøgnum hetta filtur er heimurin soleiðis skipaður, at vit kunnu gera mun á ymiskum lutum. Av tí at tað, sum vit síggja ella hava royndir av, er skipað av okkara sinni, so kunnu vit ongantíð, sambært Kant, hava sannkenning av lutum, sum teir eru í sær sjálvum. Vit kunnu einans hava sannkenning av lutum sum teir eru fyri okkum – eftir at teir eru filtreraðir ígjøgnum okkara sinni.

 

Á hendan hátt hevur Kant flutt seg frá tankanum, um at vit hava beinleiðis atgongd til umheimin, til at vit hava eina sokallaða ‘hugtaks-rammu’ ella ‘fatanar-rammu’ (begrebsramme), sum okkara atgongd til umheimin verður filtrað við. Við hesum er klassiska fatanin um metafýsik vrakað, av tí at vit ikki kunnu greiða frá veruligu náttúru luta.

 

Realisma og anti-realisma

Aðalmálið hjá heimspekini, siga nakrir, er ikki at náa tað sanna – tað sum liggur sum grund fyri tí sum er; men heldur at lýsa og greina okkara fatanar-rammu. Sambært hesum heimspekingum, ið eru samdir við Kant, er tað ómøguligt at sannkenna veruligu náttúru luta; vit mugu vera nøgd við at lýsa og greina fatanar-rammuna – tað sum ger at vit síggja og skilja heimin soleiðis sum vit gera.

 

Av tí at vit ikki náa til lutin sjálvan ígjøgnum okkara fatanarevni, so krevur hetta broytingar í tí, ið vit t.d. halda um sannleika. Tá vit hugsa um eina sanna útsøgn, so halda vit ofta, at tað er okkurt við heiminum, sum ger útsøgnina sanna. Um vit siga, at tað er satt at bert ein Gud er, so halda vit at útsøgnin er sonn, um (i veruleikanum) bert ein Gud er. Sambært (radikalum) fatanar-rammu-ástøðingum, er tað ikki veruleikin ella partar av honum sum gera omanfyri nevndu útsøgn sanna. Útsøgnin er sonn, um útsøgnin kohererar, ella hongur saman við tí, sum annars verður hildið um veruleikan; og ikki tí at tað bert er ein Gud til.

 

Tankin hjá Kant, um at vit ikki kunnu siga hvussu einstakir lutir veruliga eru, hevur givið gróðrarbotn fyri fleiri sokallaðum anti-realistiskum heimspekisstevnum. Av tí at vit ikki hava beinleiðis atgongd til heimin, kunnu vit ikki nýta hann sum grundarlag fyri okkara ástøði; grundarlagið fyri ástøðini er tískil okkara fatanarramma.

 

Ein nútímans heimspekingur, ið er skeptiskur um ástøðina at menniskjað hevur beinleiðis atgongd til heimin, er Richard Rorty (1931 - ). Rorty er kendur fyri at hava brúkt ‘spegils-myndina’ sum lýsing av tankanum um at vit hava beinleiðis atgongd til umheimin. Men, sigur Rorty, spegils myndin er alt annað enn góð. Tað er í roynd og veru ikki soleiðis, at vit spegla veruleikan ígjøgnum okkara sinni. Ofta hevur vitan ella royndir, sum vit hava ognað okkum áður, stóra ávirkan á tað, sum vit t.d. síggja. Tískil, heldur Rorty, at realisma ikki er nøktandi fyri hvussu vit skoða og meta um veruleikan. Okkara fatanarramma hevur ávirkan á tað, sum vit síggja, á ein slíkan hátt, at tað er neyðugt at ganga burtur frá ástøðini um at beinleiðis samband er ímillum heimin og okkara fatanargøgn.

 

Persónligur samleiki

Eitt av omanfyri nevndu evnum, ið metafýsik fevnir um, er samleiki. Hvat ger at vit halda okkum vita, at vit eru tey somu í dag, sum vit vóru í seinastu viku? Á hvat grunda vit hesa vitan? At Pól er tann sami, sum hann var tá hann var føddur, merkir ikki, at hann er júst tann sami. Pól er nógv broyttur – hann er størri enn hann var, tá hann varð føddur; hann hevur ognað sær fleiri eginleikar o.s.fr.

 

Richard Rorty

Ein máti at grunda eitt svar uppá samleika spurningin er við at siga, at Pól er tann sami, av tí at hann hevur sama likam. At byrja við sær hetta út til at vera eitt gott svar, men vísindi sigur, at vit skifta allar kyknurnar út í likaminum fleiri ferðir um ári. Pól hevur tá alt kemur til alt als ikki sama likam, sum tá hann var føddur. Harvið er ómøguligt at siga at hansara likam, ella okkurt við hansara likami er tað, ið grundar hansara samleika.

 

John Locke (1632 – 1704) spyr í síni roynd at koma við einum svari uppá spurningin um samleika, fyrst, hvat ein livandi persónur er. Hann heldur at ein persónur “er ein tonkjandi vera, ið hevur vit og kann umhugsa, og tonkja seg sjálva sum seg sjálva, sum tann sami tonkjandi luturin á ymiskum støðum til ymiskar tíðir”. Hann sigur at hetta grundast einans í “tilvitanini sum er óloysilig frá hugsanini, og sum sær út til at vera neyðug fyri hana.” Vit spyrja víðari, saman við Locke, hvat tað er við tilvitanini, sum samleikin grundast í? Hann leggur afturat at persónligur samleiki røkkur einans “so langt sum tilvitanin røkkur aftur í tíð: aftur til fyrr gjørdar gerðir og tonktar tankar – einans so langt røkkur samleiki einstaklinga”. Locke grundar samleika-ástøði í minninum. Samleikin hjá Pól røkkur einans til tað, sum Pól minnist.

 

Trupulleikin við hesi ástøði, sum Thomas Reid (1710-1796) var lutvíst samdur í, er, at vit hava lyndi til at, siga at Pól er tann sami, sum hann var, t.d. tá hann fylti 14 ár, sjálvt um hann ikki minnist tann dagin. Men, sigur Reid,  “tann sannføring sum øll hava av samleika, so langt minnið røkkur, tørvar ikki heimspeki at styrkja hana, og onga heimspeki til minka hana – uttan harvið fyrst at virka vitleys.”

 

Hinvegin vil Kant vísa á, at samleiki ikki er ein eginleiki hjá lutum, men heldur ein liður í mátanum ið vit skoða veruleikan uppá. Skildømandi verur, eins og vit, leggja út í veruleikan tankan um samleika sum part av háttinum, ið vit sannkenna veruleikan.

 

Ásannandi at omanfyristandandi er einfalding av stórum og truplum umtalsevnum innan metafýsik, loyvi eg mær tó at vísa á tvær heimspekistevnur í omanfyristandandi. Anti-realisma metir at veruleikin, sum vit kenna hann, er heftur at skildømandi skapningum. Harvið hava vit ikki møguleikan fyri at siga hvat veruliga nátúra luta er, umframt at vit ikki kunnu vísa á grundina til samleika einstaklinga – kanska er samleiki luta og einstaklinga ein fyritreyt fyri, at vit yvirhøvur kunnu vera skildømandi. Realisma sigur, at veruleikin stórt sæð er sum hann er, óheftur av okkara fatanarevnum, og at vit tískil kunnu kenna veruligu nátturu luta. Harumframt kann realisman vísa á, at vit kunnu (møguliga) greiða frá samleika einstaklinga við t.d. nútímans ílegutøkni. Ein triðja stevna er at hóma í tonkum Locke’s og Reid’s. Reid var lutvíst samdur við Locke í at samleiki einstaklinga grundast í minninum, men helt at tað var óneyðugt at grunda samleikan, av tí at um tað var gjørt, so endaði tað ofta í vitloysi.