Eitt sindur um heimspeki I
John D. Olsen
Tey flestu hava eina ímynd av, hvat heimspeki er. Heimspeki er føroyska heitið fyri philosophia (lat.) Í gerandisdegnum hoyra vit javnan, at Per ella
Pól filosoferar. Vit hoyra hetta eftir,
at viðkomandi setur fram tað, sum verður roknað fyri ynskidreymar. Spyrja vit
nærri um heimspekina, er ikki altíð lætt at geva eitt greitt svar.
Spurningar, sum vit av og á spyrja okkum sjálvi, eru evnir sum heimspekin
roynir at svara. Spurningar sum: hvat er veruliga
til. Spurningar um hvat vit kunnu vita, um vit yvirhøvur kunnu vita nakað. Spurningar um ein gerð er røtt ella skeiv. Spurningar um meiningina
við lívinum, ella um ein slík finnist. Spurningar um avleiðingar av nýmótans vísind, um myndin, sum vísindin
gevur okkum av veruleikanum, er sonn.
Slíkum spurningum roynir heimspekin at svara. Ein lítillætin roynd verður
gjørd at svara slíkum spurningum ígjøgnum hesa greinarøð, ið er hugsað sum ein
innføring í nakrar av greinum heimspekisins.
Ofta verður sagt, at philosophia,
hevur ta etymologisku merkingina “kærleiki til vísdóm” frá tí grikska “filo”
kærleiki, og “sofia”, vísdómur. Í »Føroysk Orðabók« stendur um heimspeki:
“frøðigrein um hugsan manna um tilveruna.”
Thomas Nagel, ein víðagitin amerikanskur heimspekingur, skilur í bókini »What
Does It All Mean?« heimspekina frá
øðrum frøðigreinum á henda hátt: Ein søgufrøðingur kann spyrja, hvat hendi einaferð í fortíðini,
heimspekingurin vil spyrja, hvat er tíð?
Ein støddfrøðingur kannar lutfallið ímillum tøl, ein heimspekingur spyr, hvat er eitt tal? Ein alisfrøðingur spyr,
hvat atomir eru gjørdar av, ella hvat greiður frá tyngdarmegi, men ein
heimspekingur spyr, hvussu kunnu vit vita, at nakað er til uttan fyri okkara egnu
tilvitan ella tankar?
Heimspeki, ein serstøk hugsan?
Ein av teimum fyrst kendu heimspekingunum, Heraklit, (540-490 f.Kr.) skilir sína hugsan fra tí mytologiski hugsanini,
við at geva eina natúrliga frágreiðing uppá tilveruna. Natúrlig í mun til ta
mytologisku hugsanina, sum svarar spurningum, sum taka seg upp, við at peika á gudarnar
sum frágreiðing. Heraklit har aftur ímóti royndi at svara spurningum um
tilveruna, serliga spurningar um broyting, við einum greiðum og stuttum svari. Heraklit
vildi verða við, at broyting hevur uppruna í einleika; nevniliga, í einari røð
av sýkliskum transformatiónum av grundleggjandi evnum. Heraklit helt t.d., at
eldur broytist til vatn, og at vatn broytist til jørð. Á hendan hátt verður
sagt, at Heraklit finnur fram til eitt frumevni:
eld. Tann innleiðandi lýsingin av heimspekini verður so: hugsan manna um tilveruna, sum kan førast aftur til eitt frumevni.
Altso, ein roynd at hugsa um tilveruna, bygd á stuttar og geiðar frágreiðingar.
Heimspeki, ein serstøk
hugsan – at føra fram sjónarmið.
Heraklit førdi fram síni sjónarmið soleiðis, at próvførslan ikki steðgar
við t.d. at siga, at gudarnir eru upprunin til broyting. Um vit ikki eru nøgd
við svarið, sum Heraklit gevur okkum, og vit ynskja at seta okkum ímóti hansara
niðurstøðu á ein hátt hóskandi heimspeki, so er ikki nóg mikið, at vit siga “hatta
er ikki satt”, ella “hasum trúgvi eg ikki”. Heimspekingurin má føra fram sítt
sjónarmið á ein slíkan hátt, at niðurstøðan fylgir tí sum liggur til grund fyri niðurstøðuni.
T.d. kundu vit ført fram sjónarmið, ætlað at máa undan Heraklits niðurstøðu,
við at sagt: “Um eldur er frumevnið sum liggur til grund fyri allari broyting,
so máttu vit sæð eld, tá tú Heraklit, flytir teg fra vaskistaðnum til eldstaðin.
Men vit síggja ikki eld tá tú flytir teg. Tískil er tað ikki eldur, sum liggur
til grund fyri allari broyting.”
Tá heimspekingar føra fram sjónarmið, er tað ynski teirra, at
niðurstøðurnar fylgja tí, sum liggur til grund fyri niðurstøðuni. Um tín
vinmaður ella vinkona segði við teg, at hann/hon ikki fór at súkkla til
arbeiðis ella í skúla í dag, av tí at fýra toskar vóru vilstir á Norðhavinum,
so hevði tú uttan iva undrast á sambandi millum niðurstøðuna (hon/hann fór ikki
at súkkla til arbeiðis ella í skúla í dag), og grundina fyri niðurstøðuni (at
fýra toskar vóru vilstir á Norðhavinum). Tú vildi sagt “Hatta hongur ikki
saman”. Harafturímóti vildi tú ikki undrast, um grundgevingin var at súkklan
var stolin.
Á líknandi hátt roynir heimspekingurin, at føra fram sjónarmið, soleiðis at
niðurstøðurnar fylgja grundgevingini.
Heimspeki – ein roynd at
finna meginsjónarmið.
Platon (427-327 f.Kr.):
Heraklit, sóu vit, spurdi hvat tað var, sum lá aftan fyri broyting. Aðrir
heimspekingar í gamla Grikkalandi spurdu líknandi spurningar. Platon og
Aristoteles spurdu, hvat liggur til grund fyri tí, sum er. Platon vildi verða
við, at tað sum menniskjan sær ella kann hava royndir av, einans eru ófullkomnar
myndir ella villingarsjónir av tí veruliga,
nevniliga formar ella ímyndir (idé). Platon vildi við øðrum
orðum verða við, at okkara royndarlív ikki er annað enn skuggar av tí sanna.
Uppgávan hjá heimspekinginum er sambært Platon, at náa royndir av formunum ella ímyndunum. Royndir sum einans hava skuggamyndir til grund, rópar
hann doxa, á føroyskum meining. Royndir av ímyndunum og formunum,
rópar hann episteme, á føroyskum sannkenning.
Um vit byggja okkara sjónarmið uppá royndir av skuggamyndum, náa vit ikki
sannkenning, men eru eins og í myrkri. Haraftur ímóti, um royndirnar byggja á teir
óbroytandi formanar og ímyndirnar, eru vit í tí støðu, at sannkenna. Við øðrum
orðum verður sagt, at royndir sum ikki leiða til teir óbroytandi formarnar,
ikki hava týdning í samband við at sannkenna. Sannleiki kann ikki verða at
finna í støðugt broytandi skuggamyndum! Tískil sigur Platon: hyggið eftir teimum
óbroytandi formunum og ímyndunum um tit ynskja sannkenning.
Aristoteles (382-322 f.Kr.):
Vanliga verður Aristoteles settur upp ímóti Platon, tá ræður um at finna
fram meginsjónarmið. Sjónarmiðið, ið Aristoteles førir fram, er at tað er
møguligt at finna fram til tað, sum er mest grundleggjandi, hóast at stólar,
fólk, djór o.s.fr., ting sum vit hava royndir av, broytast. Málið er, eins og
tað var hjá Platon, at finna – at sannkenna – tað sum er óbroytandi í tí
støðugt broytandi heiminum.
Tað sum skilir Platon og Aristoteles er, at Aristoteles sigur, at tað ikki er
neyðugt at innføra óítøkiligar hugmyndir, sum form og ímynd, men at lutirnir, í
sjálvum sær, hava ein substans. Hesin
grundleggjandi eginleikin – substans – er møguligur hjá menniskjum at
sannkenna. Fyri Aristoteles merkir substans, tað sum liggur aftanfyri ymiskar hættir,
ein lutur kann vísa seg uppá – tað sum verður verandi tað sama, sjálvt um
luturin broytist.
Platon og Aristoteles
Lýst á hendan hátt síggja vit, at ein heimspekingur er ein, sum roynir at
koma fram til sannkenning av einum grundleggjandi liði, sum kan greiða frá, hví
tilveran er sum hon er, við hjálp av sjónarmiðs-framførðslu, har niðurstøðurnar
fylgja grundgevingunum.
Heimspeki – ein frøðigrein
Skilvísindaligt kerv:
Í øðrum frøðigreinum – so sum alisfrøði og støddfrøði – verður roknað við einum
samanhangandi kervi av hugtøkum, sum ger tað lættari at koma til semju
viðvíkjandi ymiskum umtalsevnum. Um heimspeki skal gera sær ta vón, at
framferðahátturin, sum er kendur í teimum sonevndu nátúrvísindaligu frøðigreinunum nakrantíð verður náddur,
skal vera ósagt.
Í eini roynd at náa semju um ymiskar hættir at koma frá grundgevingum til
niðurstøður, hava skilvísindamenn (logikara) ment eitt sokallað formelt
skilvísindaligt kerv. Hetta skilvísindaliga kerv skal nærum verða ein svarlisti
yvir, nær ein sjónarmiðs-framførðsla er soleiðis háttað, at niðurstøðan fylgir
grundgevingunum ella fortreytunum. Ofta verður eitt slíkt system kalla sentential calculus ella eitt sætnings logisk system.
Við hjálp av kervinum er lættari at meta um ein sjónarmiðs-framførðsla
leiður til sannleika(r). Eitt slíkt kerv kan tó ikki siga hvørjar dómsgrundir
(præmisser) eru sannar; harvið er tað ein treyt, at um dómsgrundirnar eru sannar og eingin leikur í
sjónarmiðs-framførðsluni stríðir ímóti teimum skilvísindaligu loyvdu leikunum, ja
so er niðurstøðan sonn.
Ástøðis og verkligur skilnaður:
Siðvenja er at greina heimspekina sundur í eina ástøðis og eina verkliga
síðu. Sjálvt um eingin háttur er algildur, so gera vit tað soleiðis: Ástøðis-heimspeki (vita contemplativa)
umfatar sannkenningarfrøði, uttanroyndarvísindi, vísindaástøði/vísindaheimspeki, og trúðarheimspeki. (Á donskum:
erkendelsesteori, metafysik, videnskabsteori/videnskabsfilosofi, og
religionsfilosofi.) Og verklig-heimspeki
(vita activa) umfatar siðafrøði, politiska-heimspeki og fagurfrøði. (Á donskum: etik, politisk
filosofi og æstetik.)
Í komandi greinunum verður miðað ímóti, at geva lesaranum eina innføring í
hvørja einstaka av omanfyri nevndu frøðigreinum, so at vit kunnu koma nærri at
einum svari enn omanfyri, uppá hvat heimspeki er. Einum svari millum fleiri eigur at viðmerkjast.