Kladda

Filosofisk naturalisma

Greinarøð í 2 pørtum

Naturalisma - fyrri partur

Hvat er Naturalisma?

Heimsáskoðan

Ein og hvør sum hevur eina áskoðan í einum málið hevur eina hugsan um viðkomandi mál. Ein hugsan um ávíst mál, er oftast heft at fleiri øðrum hugsanum, ið beinleiðis ella óbeinleiðis hava við málið at gera. Samanumtikið kunnu vit kalla hesar hugsanir fyri eitt tanka-sett. Ein og hvør sum grundar síni sjónarmið á eitthvørt, grundar hesi sjónarmið í einum tanka-settið – á henda hátt kunnu vit eisini siga, at viðkomandi grundar síni sjónarmið á ein hátt at síggja veruleikan. Ein máti at síggja veruleikan uppá loyvi eg mær at nevna eina heimsáskoðan.

Tað eru rættuliga nógvar heimsáskoðanir, kanska líka nógvar sum menniskju eru, men eg loyvi mær at gera tveir kassar í eini roynd at viðgera og lýsa sjónarmið, ið vit menniskju hava. Kassarnir eru naturalisma og supernaturalisma. Í hesi greipuni vil eg nema við naturalismu.

Filosofisk naturalisma

Filosofisk naturalisma er, sambært Micheal C. Rea, frá Univerity of Notre Dame, ortodoksi í dag. Men filosofisk naturalisma er ikki einføld at greina. Fyrst og fremst er trupulleikin, at filosofar og onnur hava ymiskar meiningar og ymisk boð uppá hvat naturalisma er. Harafturat er naturalisma eitt sera alment hugtak, ið ikki bert kann nýtast um eitt ávíst evni – t.d. vísindi – men kann brúkast um einhvønn part av øðrum vísindagreinum so sum: semantisk naturalisma, moralsk naturalisma og trúar naturalisma.

Yvirordnað verður ofta sagt um naturalismu, at annahvørt er hon um teir lutir ið eru, ella er hon um mátan ið vit kenna lutirnir uppá: ontologisk og epistemologisk naturalisma. Ontologisk naturalisma spyr um hvørjir lutir eru til, um hvørja náttúru teir hava, hvønn máta teir vísa seg uppá. Epistemologisk naturalisma, eisini kallað metodologisk naturalisma, spyr um vit kunnu vita nakað yvirhøvur, og um so er, hvat liggur til grund fyri vitanini.

Heilt stutt kunnu vit siga, um naturalismu, at hon hevur kroyst Gud og aðrar andligar

støddir út ur heimsmyndini. Niðanfyri verður ein roynd gjørd at vísa á ein part av modernaða upprunanum til naturalismu, og hvarvið fáa innlit í hvussu hugsjónarliga lendi var velt soleiðis at metafýsiskar lutir vórðu kroystir út úr heimsmyndini.

Í 17. og 18. øld henda nógv vísindalig framstig, ið liggja til grund fyri okkara máta at síggja og døma um veruleikan. Tað er um hetta mundi, at tann mekaniska hugsjónin vinnur fram. Øll náttúran fylgir mekaniskt eftir nøkrum lógum. Newton (1643 -1727) er eitt klassiskt dømi. Grundvøllurin í hesum mátanum at granska er at gera matematiskar modellir av observatiónum, og við matematiskum funktiónum og formlum, at fyriboða t.d. rásir á himmallikamum.

A. N. Wilson byrjar ævisøguliga viðgerð av spurninginum, um Gud ella ikki Gud, í bókini Gud’s Funeral (Guds jarðarferð), við at skitsera filosofiska landslagið. Týðandi persónar í hesum landslagnum, eru stórir teinkjari sum Descartes, Hume, Kant.

Upplýsningar-speki

Vert er at leggja til merkis at allir hesir filosofarnir eru virknir um tað mundi, ið vanliga verður kallað upplýsingartíðin. Fyri hvønn einstakan av hesum filosofunum, er galdandi, at teir uppá hvør sín máta, hava lagt grundarlagið fyri eftirfylgjandi hugvísindaligum ráki – sum ikki einans ávirkar filosofar og vísindafólk, ið arbeiða á kanningarstovum og kontórum runt um í heiminum, men eisini hevur ávirkan á ta breiðu hugsjónina.

Rationalisma

Descartes gjørdi radikalan mun á materiu og tankanum. Menniskjan er ikki bert ein materiellur substansur, ið strekkir seg út í rúmið, men er samstundis ein andlig vera, ið er før fyri at hugsa og meta um ymisk viðurskifti. Carteiansk dualisma (ið eyðkennir áskoðanina hjá nógvum kristnum fólki) gjørdi avgerandi mun á hesum báðum partunum. Sambært honum, er tað bert vit menniskju, ið hava hesar báðar eginleikarnar. Onnur djór eru bert automatir, ið uttan tanka virksemi reagera uppá útvortis ávirkan. Vit eru ein art automata, men harafturat eru vit eisini samstundis skapningar, ið hava tankan sum frítt kann velja at hugsa og gera eftir egnum ynski.

Harafturat eiga vit at hava í huga, at sambært Descartes er tað ein serligur táttur hjá menniskjum, at(til)ognað sær vitan, ið finnur sítt vissa ella sikra grundarlag í tankavirksemi menniskjans; at finna tað sikra grundarlagið eftir, at allir tankar vóru vigaðir av tí sokallaða radikala ivanum. Descates var ikki bert filosof, hann var, sum nógvir aðrir filosoffar tá á døgum, eisini vísindamaður, í hvørs optikki alheimurin var eitt stórt matematiskt system av materiu í rørslu.

Empirisma

Fyri David Hume (1711 - 1776) var tað vónleyst at vænta at finna slíkt grundarlag, sum Descartes leitaði eftir. Sannkenningarførleikin hjá okkum er ikki førur fyri at etablera nakað sikkurt fundament um empirisk viðurskifti. Tá empirisk viðurskifti eru einasta umráði, ella evni, sum okkara sansingargøgn kunnu fyrihalda seg til, er ómøguligt at veita fullkomna vissu fyri grundarlagnum fyri sannkenning. Um onkur viðurskifti, ið menniskju fyrihalda seg til, t.d. religión ikki svara til onkra empiriska ávirkan á okkara sansingargøgn, eiga vit, sum Hume ofta verður siteraður fyri, at kasta tankarnar á báli. Av tí at flestu trúar útsagnir – so sum: Gud er til – ikki hava sítt grundarlag í empiri, verða slíkar útsagnir ikki mettar at standa seg við skil-dómstólin.

Harumframt er umráðandi at hava í huga kritisku viðgerðina av sokallaða kosmologiska argumentinum, ið hevði sum mál at grundgeva fyri eksistensinum av einum formgevara, av tí at heimurin sær út til at hava ein ávísan form. Í Humeskum optikki, megna tey klassisku argumentini ikki at prógva tað tey eru ætlað, umframt at trúvirðið og rationella støðið aftan fyri supernaturalismu er við at vera máa burtur. Ikki einans tí at argumentini ikki halda, men eisini tí at empiriskar frágreiðingar vóru tøkar, ið ikki tørva ein formgevara, men tilskila formin til mekaniskar prosessir.

Kant

Immanuel Kant (1724 -1804), ið sigur seg vera vaknaðan úr sínum dogmatiska svøvni av Hume, sá trúvirðið í Humesa áherðslu á empiri, men var rímiliga kritiskur yvirfyri grundarlagnum, ið Hume bygdi sítt sannkenningar ástøðið á. Fyri Kant at síggja, var Hume einans hálvakin tá hann blint ásannar, at tað er sansaávirkan, ið liggur til grund fyri vitan. Kant fór eitt vet longur aftur í sínum spurningum, og spurdi hvat er tað sum ger sannkenning møguliga yvirhøvur? Sambært Kant var hesin spurningur ongantíð spurdur av Hume – Hume hevði góðtikið, at sannkenning var møgulig. Kant spyr við øðrum orðum, um metafýsiska grundarlagið fyri sannkenning.

Kant var slóðbrótari og kollveltingar maður, tá umræður spurningin um møguleikan fyri sannkenning. Tvey hugtøk eru av serligum týdningi: vernuft og verstand. Við stórum vanda fyri at generalisera, og ikki vera nøktandi yvir fyri Kant, svarar verstand til tað, sum empiristarir kalla fyri sansa-impressionir; ella rættari, verstand er móttøku apparatið, ið vit møta verðini við. Men, sambært Kant, kann hetta apparatið ikki einans liggja til grund fyri sannkenning, av tí at tann informatiónin, ið verður tikin ímóti ikki er ‘strukturerað’. Vernuft harafturímóti er tann parturin, ið skipar informatiónina við teimum sokallaðu vernufts kategorienum, sum vit ikki koma nærri inná her.

Ein annar aðaltáttur í Kantsa filosofi er, at hann ger ein kláran mun á, ella, vísir á at tað er einki logiskt neyðugt samband ímillum mátan ið vit fata verðina, og hvussu verðin er í sær sjálvum.

A. N. Wilson undrast á, at enn í dag – 140 ár eftir at Viktorianska vísindaliga stríðið ímillum religión og vísindi var í hæddini – verða sjónarmið kasta yvirum hegni ímillum kreationistar og naturalistar. Wilson letur okkum ikki bert standa undrandi, men gevur sína hugsjón viðvíkjandi grundini til hetta áhaldandi stríð.(lættliga umsett): “Tað tykist ikki, sum nóg nógvir vísindamenn og nóg nógv religiøs fólk hava fata Kantsa boðskap – nevniliga, at manna sinnið ikki er eitt fototól. Tað tekur ikki myndir av onkrum útvortis ið kallast ‘veruleiki’. Sinnið er eitt skapandi amboð; ikki einans eitt móttakandi amboð.

Hetta merkir tó ikki, at eingin ‘verð í sær sjálvum’ er at skoða. Tað merkir ikki at eingin alheimur er hjá vísindi at granska, ella at eingin Gud er fyri sálina at tilbiðja. Men tað merkir, at tvídrátturin ímillum vísindi og religión, ið oftast verður drigin av hart rópandi fólki, kundu nýtt gott av at arbeitt í nakrar mánaðir við einum triðja evnið: filosofi.”

Samanumtikið síggja vit, at naturalisma – ein háttur at síggja veruleikan – hevur sín uppruna í upplýsingartíðini, har millum annað filosofar, so sum Descates, Hume og Kant hava, uppá hvør sína máta, lagt lunnar undir nútíðar hugsunarhættir. Descartes var sjálvur ikki naturalist, eins væl og Kant heldur ikki var tað. Eitt sindur meira trupult er at seta Hume í slíkan bólk, men naturalisma var óivað av serligum týdningi fyri hann. Descartes gjørdi tað møguligt at gera skilnað millum tann útstrakta heimin og ‘andaheimin’. Hume avmarkaði sannkenning til informatiónir, ið fáast ígjøgnum sansagøgnini. Og Kant gjørdi tað møguligt at seta religiónina til síðis í mátanum at granska veruleikan.