Kladda

Naturalisma

Greinarøð í 2 pørtum

Naturalisma – seinni partur

Ateisma – gudsavnoktan

Upprunin til filosofiska naturalismu finna vit m.a. í týðandi kendum filosoffum, so sum Descartes, Hume og Kant. Serlig eyðkenni eru teirra avmarkingar til tað, ið vit kunnu kenna ella vita. Sjálvt um hvørki Descartes ella Kant vóru gudsavnoktara, so hevur eftirtíðin víst, at teirra filosofi hevur lagt lunnar undir filosofiska rákið, ið kallast natturalisma har eitt týðandi eyðkenni er gudsavnoktan. Her verður at nerta við natturalismu, sum eina heimsáskoðan, ið ikki hevur rúm fyri Gudi ella gudum í teirra ontologi.

Ateisma

Vantandi trúgv á ein metafýsiskan veruleika verður av og á sipa til sum ateisma. Men etýmologiska merkingin av “ateisma” sipar beinleiðis til ein handanroyndar veruleika, ið oftast verður nevndur Gud, ella gudar. Tískil er ateisma, ikki ein diffus noktan av einumhvørjum handan okkara sansir, men noktanin av Gudi ella gudum.

Eg vil her nema við nøkur grundleggjandi sjónarmið, sum Julian Paggini leggur fyri dagin, í hansara Atheism – A Very Short Introduction frá Oxford University Press – grundleggjandi sjónarmið ið ikki, sum hann sigur, taka kenslusíðuna við, men fokusera á skili og tað skilborna. Hetta verður gjørt sjálvt um, at trúgvin ella sannføringin um at eingin Gud er, og sannføringin um at Gud er, aloftast verður borin av djúpt sitandi og bylgjandi kenslum.

Hoyrir tú teologar, filosofar og onnur tjakast um hetta evnið, so verða sjónarmiðini javnan løgd fram, á ein slíkan hátt, at einhvør sum skilir hvat ið sagt verður, eigur at lata seg sannføra. Hetta er bæði galdandi tá teistar eru undir vektini av grundgevingum av ateistum og mótsatt. Tað er javnan ov sjálvsagt, fyri tann partin ið førir fram sjónarmiðini, at tey byggja á sannleikan á økinum – av og á, eisini sannleikan við stórum S.

Vit kenna kanska frá okkum sjálvum, tá vit geva okkum út í at tosa og kjakast um hetta týdningarmikla evnið, hvussu kenslurnar hava ein avgerandi leiklut, ein leiklut ið kann dylja tað alment menniskjaliga og felags forstáilsi í einum slíkum kjaki.

Eitt vet djúpari

Væntandi trúgv uppá Gud, ella trúgvin at eingin gud er, er sum vit longu hava nomið við, hvat ateisma merkir. Javnan kemur fyri oyra, at ateistar líkaleiðis avnokta, sum ein part av teirra heimsáskoðan, at eingin Gud og eingin moralur er (vent verður aftur til hetta niðanfyri) ella, at eingin Gud og eingin meining er við lívinum, ella at eingin Gud er og eingin menniskjalig góðska. Men verður peika á, hetta er ikki knýtt at ateismu. Ateisma er ein einføld noktan av eksistensinum av Gudi.

Tó kunnu vit skjótt gerast á einum máli um, at einhvør sannføring hevur aðrar sannføringar tengdar at sær; ikki einans søguliga, men eisini hugsjónarliga. Sentrala hugtakið her er naturalisma, við merkingini, at tað sum er, er náttúrligt og ikki super-náttúrligt. Í filosofiskum høpi, verður naturalisma av og á sammet við fýsikalismu – trúgvin at alt sum er, er fýsiskt. Tað er kortini ikki neyðugt fyri ateistin at vera so avgjørdur í hesi søk t.d. kann ateisturin trúgva at kærleiki og vakurleiki eru veruleikar, ið ikki eru beinleiðis fýsikalskir eginleikar, men heldur eitt epi-fenomen, eitt fylgi fenomen, hvørs kausalir basar eru fýskikalskir.

Veikur og sterkur grundir

Ein týðandi skilnaður, ið Baggini ger, er, skilnaðurin ímillum hvat hann metir eru sterkar og veikar grundir, ella sterkur og veikur evidensur. T.d. sigur hann, at tað er strerkur evidensur fyri at vatn frystur við null gradir selsius, og bert veikur evidensur fyri tí øvuta – bert anekdotur og aðrar søgur vísa á tað øvuta. Somuleiðis við Gud ella ikki Gud. Tað er bert veikur evidensur fyri teismu, so sum søgur um at onkur hevur uppliva okkurt. Í øllum førum er sjáldan, um nakrantíð slíkur evidensur, at hann kann vera endurroyndur, so sum vit kenna tað frá vísindaligum royndum. Júst hetta at evidensurin – ella tað sum liggur til grund fyri einari niðurstøðu – kann verða endurtikið ferð eftir ferð, sermerkir sterkan evidens.

Hvør er tann sterki evidensurin fyri ateismu? Fyrst og fremst er hesin evidensurin knýttur at vísindarligari framgond – farmgongdini hjá naturalismuni. Frá at hava postulera sálir og aðrar órannsakandi støddir, vísa vísindalig úrslit at eingin tørvur er á slíkum. Hvør, t.d. hevur sæð eina sál? Frá at hava haft Gud sum besta frágreiðing til lívsins uppruna o.s.fr., vísa nýmótans vísindalig úrslit, at eingin tørvur er á slíkum metafýskisum instansum. Tann besta – tann mest einfalda – og mest samanhengandi frágreiðining uppá tey fyribrigdi, ið vit møta í gerandisdegnum, tørva ikki Gud. Ein heimssáskoðan uttan Gud, er harvið tann besta frágreiðingin uppá okkara fjøltáttaða møti við veruleikan. Sostatt varð Gud kroystur longur og longur burtur úr okkara áskoðan, í takt við vísindaliga framgongd. At Gud er kroystur longur og longur burtur, grundast ikki í einari serligari viðgerð av Gudi, men er ein partur av framburðinum hjá naturalismuni, ið ikki bert hevur kroyst Gud úr okkara hugtaksrammu, men eisini hobittar, andar og djevlar.

Um handan áskoðanin hevur nakra ávirkan á teistin, avhongur sjálvandi um viðkomandi metir Gud vera besta forkláringin uppá tey fyribrigdi ið hann ella hon møtir. Um ikki, so eigur omanfyristandandi ikki at hava nakra beinleiðis ávirkan uppá metafýsisku støðutakanina hjá viðkomandi – hann/hon trúði ikki at Gud var, av tí at Gud var besta forkláringin uppá eitthvørt. Tann ið ikki letur seg sannføra av naturalismu, vil kanska føra fram, at naturalisma megnar ikki at geva menniskjalívinum eina meining. Um naturalisma er sonn, so eru vit ikki annað enn tilvildarlig úrslit av tilvildarligum prosessum.

Moral

Fyri at taka afturíaftur tjakið um moral, so verður javnan ført ímóti ateismu, at um eingin Gud er, so er heldur eingin moralur.

Baggini er væl kunnaður um hesar atfinningar, men metir ikki at tær hava nakra kraft til at vísa á beinleiðis vansar, ella vandar við ateismu. Tvørturímóti. Um Gud er garantur fyri moralskari handling, ella fyri hvat ein røtt og góð gerð er, so vildi tað verið ómøguligt fyri ein naturalist at gera eina rætta og góða gerð; men tað skríggjar av mótsøgn í mun til okkara gerandis fatan. Kunnu ateistar ikki gera góðar og rættar gerðir?

Harafturat, eigur teisturin at kunnu greiða frá, um tann góða og rætta gerðin er góð og røtt, av tí at Gud heldur at hon er góð og røtt, ella um Gud heldur at tann góða og rætta gerðin er røtt og góð tí at hon er góð. Hesin trupulleikin er kendur undir heitinum Euthypryos tvístøða. Um tað fyrra er galdandi, so hevði t.d. torturir veri góður um bert Gud vildi tað soleiðis! Men at pína kann ongantíð vera gott og moralskt – í øllum førum sambært hugskygni hjá teim flestu. Um torturur ikki kann vera rættur, so vísur tað okkum, at tann rætta og moralska gerðin er óheft av Gudi, og tískil grundast moralur ikki í einum Gudi – ella fleiri um tað skal vera. Um tað seinna, so er moralur óheftur av Gudi; tað kohererar – hongur væl saman – við naturalismu. Um so ein Gud er, (tað halda naturalistar ikki) so hevði tað góða verið gott uttan mun til um Gud vildi tað – hann heldur at tað góða er gott, av tí at tað er gott.

Sjónarmiði hjá Ivan Karamazov (eingin Gud er, tí er alt loyvt) hevur als einki við veruleikan at gera. Misskiljingin stavar frá einari legalistiskari uppfatan av Gudi sum lóggevara og dómara, kryddað við søgum um at Gud altíð hevur vakið eyga við gerðum menniskjans, og lønar góðum gerðum við góðum, og illum við illum. Ikki í hesum lívinum, væl at merkja, men í tí komandi!

Menniskja og moralur

Enn er einki sagt um í hvørjum moralur so grundast sambært ateismu. Tá moralur ikki grundast í einum handanroyndar – metafýskiskum – veruleika, so má tað vera í náttúruni – nærri tilskilað: í menniskjanum.

Hví skalt tú uppføra teg moralskt? Her eru tvinnir møguleikar. Annaðhvørt grundast tann rætta og moralska gerðin í einum ikki-moralskum fyribrigdi, ella í einum moralskum fyribrigdi. Tað ikki-moralska svarið kundi sagt, at tú skalt vera moralskur, av tí at tað loysir seg best – eitt nú, tí at tú so verður glaðari. Hesin møguleikin vísir seg skjótt at renna inní trupulleikar: tann moralska gerðin er júst ein gerð, ið ikki tekur egna gleði sum mál. Ella tú kanst siga at vit eigi at uppføra okkum moralskt, tí at vit burdi uppført okkum moralskt. Hesin møguleikin hevur tann keðiliga vansan, at hann gongur í sirkul: hví burdi/átti vit at uppført okkum moralskt upprunaliga? Ein rættuliga snævur sirkul. Hesin grundleggjandi trupulleikin fyri siðafrøði, heldur Baggini, er eingin beinleiðis meinbogi, men heldur ein ábending um at moralur ikki grundast í einum einføldum fyribrigdi, ið væl at merkja, naturalistar eru eins væl fyri at vísa á sum super-naturalistar.

Ateisma - ein fylgja av naturalismu

Ateisma, ein fylgja av filosofiskari naturalismu, grundast í møguleikanum at greiða frá tí, sum møtir okkum í gerandisdegi okkara, eins væl og tí, sum vísindamaðurin/kvinnan møta í teirra arbeiði. Fyrr – tá vísindi ikki megnaði at greiða frá ymiskum fyribrigdum, so sum, hvat vitska er, hvussu jørðin bleiv til og hvussu lív upprann – var Gud nýttur sum ein forkláringsmodel uppá hesi, tá, óforkláriligu fenomen. Í dag – nú vísindi gevur okkum møgulig svør uppá hesar spurningar – verður tann gamla forkláringin, skúgva til viks; hon fær minni og minni pláss í heimsmyndini.

Hervið er tað eisini, sambært Julian Baggini, rættuliga óheldugt, at ateisma oftast verður greina negativt, sum ein noktan av Gudi. Rættari hevði verið um tann søguligi parturin hevði fingið betur pláss; nevniliga, tann parturin av søguni sum sigur, at ateisma er ein avleiðing, ella ein fylgja av positivu sannroyndini av upplýsingartíðini, har rationalistiski arbeiðshátturin vann fram. Hetta vil við øðrum orðum siga, at tað skynsamasta er ikki at greina ateismu út frá noktanini av Gudi (hóast etýmologiska týdningin), men heldur út frá naturalismu, ið hevur gjørt Gud til yvirs – Gud er ein óneyðugur partur av heimsáskoðanini.