William James – Um tað sum í menniskjum rørist

- Sálarfrøðislig funktionalisma og fjøltáttaðar religiøsar royndir

William James var ein maður við mongum evnum. Mest kendur er hann sum ein av høvuðsmonnunum aftanfyri filosofiskari pragmatismu og funktionalistiska tankanum innan sálarfrøði.

Av tí at vit grundleggjandi ikki eru skeptisk, so kundu vit opið játta fyri hvørjum øðrum grundirnar fyri okkara ymisku metingum. Eg játti mína – eg kann ikki annað enn halda at hon er av listaligari heldur enn av skilvísindaligum týdningi.

William James

--Essays in Radical Empiricism

Eftir at William James (1842-1910) hevði undirvíst í fýsiologi við Harvard ígjøgnum árini 1872 – 76, byrjaði hann at undirvísa í sálarfrøði. Um hetta mundi var ikki klárur skilnaður ímillum tað vit í dag kenna sum filosofi og sálarfrøði. Ofta verður sipað til William James, sum ein av viðvirkandi orsøkunum til tann fakliga skilnaðin, ið vit nú kenna millum hesi bæði.

Frálæringarhátturin var øðrvísi enn vanligt var síðst í 19. øld. William, ið, umframt útbúgving innan medisin, hevði lisið náttúruvísindi í Evropa, legði herðslu á at greina og lýsa tey likamligu grundirnar fyri sálarlívinum. Hesin tankin veik frá vanligu fokuseringini, ið tá í tíðini var at meta sum sonevnt ‘lenistóls-virksemi’ hjá filosofum, ið løgdu fyri dagin áskoðanir um sinnis- og sálarrørslur menniskjans. Samstundis var hann sera upptikin av religiøsum spurningum og teirra trúvirði, og sá harvið einki vandamál í at leita til tær fýsisku orsøkirnar fyri sinnis- og sálarlívinum og at taka spurningin um trúgv í álvara. Umframt stór verkið Principles of Psychology, 1890, (Meginreglur sálarfrøðisins) varð Varieties of Religious Experience, 1902, (Fjølbroyttar religiøsar royndir) eisini skjótt ein sera týðandi bók, ið sigst at vera ein av fyrstu royndunum til ein vísindaligan hugburð til religión.

Sálarfrøði

Klassiska hugsjónin um teir hægru sálarligu førleikar hjá menniskjum hevði í árhundraði grundast í hugsanini um, at skil og tankavirksemi hjá menniskjum var av heilt serligum slag, har eitt nú menniskju ikki einans vóru stýrd av lystum eins og djórini. Tankin var longu kendur á døgum Platons (429 – 347 f.Kr) har hann millum annað vísti á, at veruleikin var gjørdur av tveimum evnum – andligum og materiellum. Descartes, ið altíð verður nevndur í hesum samanhangi, segði at sinnið ella sálin og likamið eru tveir ymiskir lutir, ið als ikki hava nakað við hvønn annan at gera og kunnu tískil eksistera óheft av hvørjum øðrum.

William hevði longu í 1867 nomið sær kunnleika um Wundt – ein av grundleggjarunum av royndarmerktu sálarfrøðini. Persónliga var hann eisini undir lestrartíðini sálarliga sjúkur og hevði møguliga sæð at eitt samspæl var ímillum likamligan- og sálarligan tilstand, sum undanfarnu ástøðini ikki høvdu víst á. Tankarnir í bókunum hjá Charles Darwin: Origin of the Species,1859, og The Decent of Man,1871, ið ávikavist komu út, tá William var 17 og 29 ára gamal, sigast at hava havt stórt árin á hansara áskoðanir um okkara hægru sinnisligu førleikar. Tað var nærliggjandi at hugsa um hesar førleikar, sum part av úrreivingini soleiðis, at menniskja økti um møguleikarnar at verja og fremja lív. Við øðrum orðum var William James ein av teimum fyrstu, ið spurdu hvørja funktión sinnið hevur – ein áskoðan, sum hevur víst seg at hava havt stórt árin á eftirfylgjandi ástøðisgerð innan sálarfrøði.

Hóast William hevði tikið til sín tankar hjá Darwin og lætið seg inspirera av Wunt, metti hann ikki, at tað einans eru fýsiologiskar og mekaniskar prosessir í heilanum, ið liggja til grund fyri sinnis virkseminum. Hann metti, at sinnisstøður eru veruligar, og tá alt kom til alt, at metingin um at sinnisstøður einans eru reaktiónir uppá útvortis ávirkan var hvørki vert at halda ella at kjakast um. Harafturímóti sigur hann, at “øll fólk uttan himpr halda, at tey teinkja og harvið gera mun á sinnisstøðuni, sum ein innvortis rørsla og kensla og øllum teimum lutum, ið tey sinnisliga kunnu fyrihalda seg til. Eg meti at hendan áskoðanin er tann mest grundleggjandi pástandurin fyri allari sálarfrøðini, og seti til viks einhvørja áhugaverda roynd at seta spurnartekin við trúvirði av hesum sjónarmiði, sum verandi ov metafýsiskt til hesa bók.” Rætti hátturin at granska sálarfrøði er tískil, sambært William James, ikki einans tann mekaniski, men sjálvskoðan (introspektion) og sjálvrannsakan av sinnisstøðunum, sum vit eru tilvitandi um, er eisini ein týðandi partur.

Í dag eru flest okkara kunna um, at alt meir gongur fyri seg í heilanum, enn vit eru varug við, og enntá meir enn teir mest royndu sjálvrannsakarnir eru varugur við. William, ið sigst at hava verið tann fyrsti amerikanarin sum vísti Sigmund Freud ans, var ikki blindur fyri hesum, men helt tó samstundis fast í, at sjálvskoðan var ein týdningarmikil partur av sálarfrøði.

Ymisligar religiøsar royndir

Pápi William James, Henry James, var uppvaksin undir einum strongum kalvinistiskum pápa, men var sloppin leysur av tyngjandi siðvenjuni við hjálp av Emanuel Swedenborg. Hetta merkti tó ikki, at Henry fullkomiliga vendi sær burtur frá religión, sum ein avvísandi persónur; kanska heldur tvørturímóti var hann nú opin fyri fleiri ávirkanum. Hóast familjan ikki hevði limaskap í nakrari kirkju og heldur ikki luttók í skipaðum kirkjuligum arbeiði, so var í heiminum hjá Williami ein góð atmosfera, sum m.a. vísti seg við at trúarspurningar fingu pláss at vera erliga viðgjørdir.

Í 1898 var William James boðin at halda teir gitnu Gifford-fyrilestrarnir í Skotlandi. Vegna sjúku var honum fyrst møguligt at ferðast til Evropa á vári 1901. Røðin av fyrilestrum byrjaði tann 9. juni og helt áfram árið eftir.

Gifford-fyrilestrarnir vóru ætlaðir at viðgera spurningar og umrøðuevni, ið taka seg upp í samband við høvuðsleistin: natúrlig religión. Fyrilestrarnir hava verið hildnir síðani 1885 við fýra Skotsk universitet: University of Aberdeen, University of Edinburgh, University of Glasgow og University of St. Andrews. William segði, at hann kendi tað, sum at útinna eina avtalu, ið hann hevði við pápa sín um einaferð gjølla at viðgera spurningin um religión.

Upprunaliga ætlaði William James, at røðin skuldi vera í tveimum pørtum. Fyrri partur skuldi vera ein lýsing av Hugi menniskjans til religión og seinni partur ein metafýsisk viðgerð undir heitinum Nøktan tess ígjøgnum filosofi. Men tann fyrri parturin vaks í vavi, soleiðis at tá samanum kom, viðgjørdi hann bert ein av teimum tjúgu fyrilestrunum hetta seinna evnið.

Áhugi hansara var ikki um religiøsar stovnar, ritualir og heldur ikki um religiøsar fatanir sum so, men um “tær kenslur, gerðir og royndir sum einstakir menn í teirra einsemi hava, so framt sum teir meta, at teir standa í eini relatión til tað, sum teir halda vera tað guddómliga.” Ein týðandi skilnaður, sum javnan verður nevndur í samband við hetta verk er, ‘religiónin hjá tí fríska sinninum’ og ‘religiónin hjá tí sjúku sálini’. Eyðkenni fyri fríska sinnið er, at tað hevur eina djúpa kenslu av, at lívið er gott. Harafturímóti, sigur William, er tað eyðkenni fyri sjúka sinnið, at tað ringa ella ónda ikki kann beinast burtur. Líkamikið hvussu tryggan ein kennir seg, so er vandi fyri, at okkurt beiskt og tyngjandi stingur seg upp. Hartil er eisini vandi fyri hjá sjúku sálini at halda, at t.d. kærleiki bert er svik. Í hesum sambandi hevur William James fleiri sera áhugaverdar lýsingar av t.d. Leo Tolstoy, St. Augustine og John Bunyan, sum hvør sær finna vissu í religiónini. Eyðkenni við hesi støðuni er, at myrkrið og tunglyndi svinnur, at alt samanumtikið er væl statt, kenslan av friði, samljóðið og hugi bert at vera til, hóast ytru umstøðurnar eru tær somu.

Gransking innan religión í dag

Í nýggjari gransking innan religión verður William James ofta nevndur sum ein av undangongumonnunum fyri tað, sum í dag verður kallað kognitiva tilgondin til religión. Hann breyt uppúr nýggjum og tók við í viðgerðina av religiøsum kenslum og royndum tey hugtøk og amboð, ið nýliga framkomna sálarfrøðin hevði smíðað. Hann tók upp spurningin um hesar royndir uttan at hava eina avgjørda fyrifataða mynd um slíkar royndir einans eru villingarsjónir, ella um tær hava sín uppruna í einhvørjum størri ið kann kallast Gud.

Júst hetta seinasta er tó ikki lætt at síggja í teimum flestu av nýliga útgivnum bókum um hetta evnið. Tað vísir seg, sum at spurningurin er longu svaraður til fulnar. Tann nýggja heilagranskingin hevur svarað spurningin um trúvirði í slíkum royndum negativt í tann mun, at innihaldi í royndunum ikki er annað enn eitt úrslit av einum samanspæli ímillum ymiskar heilapartar, sum sambært úrreivingar ástøði ikki eru ætlaðir til annað enn at fremja møguleikan fyri at yvirliva og hartil knýttar funktiónir.

M.a. sigur Boyer Pascal, at tað er væntandi at skapningar við einum heila sum vit, hava eitt íborið lyndi til at skapa ein samanhangandi heim, har gudar og aðrir agentar eru partar av okkara heimsmynd. Hetta grundast, m.a. í, sigur Pascal, at ein partur at heilanum sum hevur við persónar ella aðrir agentar at gera, lættliga fær ein leiklut tá eitthvørt ógreinandi ella óskiljandi skal skiljast. Við øðrum orðum er religión, tá saman um kemur, bert ein formur fyri antropormorfismu – kenslan av tí óskiljandi stavar frá onkrum mannlíkum.

William James var harafturímóti ikki til reiðar til hesa skerjing (reduktión). Fyri hann vóru religiøsar royndir partar av einum størri samanhangi, sum honum var loyvt at halda fast í vegna hansara pragmatismu. Hann vildi ikki taka burtur virðið av slíkum royndum frá fólki og vísti á, at um tær gjørdu ein mun fyri tey, so var eingin grund til at taka burtur tess menniskjaliga virðið.

William James var ein fjáltáttaður persónur. Hóast hann er greiður og beinrakin í sínari viðgerð av evnunum, hevði hann ikki altíð sambæriligar áskoðanir. Sagt verður um hansara áskoðanir, sum tær taka seg út í Principles of Psychology, at tær eru framúrskarandi, ørkymlandi og mótsigandi. Um hetta er ein dygd ella ein vansi verður her ósagt.