Eitt sindur meir um heimspeki

 

John D. Olsen

jdalo@msn.com

 

 

Ein roynd at finna meginsjónarmið

Heraklit, Platon og Aristoteles høvdu felags mál at náa tað, sum tókti teimum mest grundleggjandi við hjálp av próvførslu, ið bygdi á alment samtyktar dómsgrundir. Er hetta eitt rímuligt aðalmál? Skulu vit vænta at heimspeki kann náa hesi meginsjónarmið? Er tað møguligt við hjálp frá heimspeki at náa ein algildan sannleika? Kann heimspeki yvirhøvur loysa upp fyri stríðsmálum, soleiðis at grundleggjandi ósamdir partar kunnu gerast samdir?

 

Eitt positivt svar uppá sprurningin um aðalmál heimspekisins – at náa meginsjónarmið – er møguliga ikki væl grundað. Kanska er tað soleiðis, at eingin algildur hugsanarháttur kann sigast at ligga til grund fyri heimspeki.

 

Stórt sæð eru trý svør til hesar spurningar: ja, nei og kanska! Hesi trý svørini svara í hesi grein til tríggjar stevnur: positivisma, fyri tað positiva svarið; relativisma, fyri tað negativa svarið; og kommonsensisma, fyri tað ógreiða svarið. Lat okkum kalla omanfyri standandi røð av spurningum fyri trý-spurningar.

 

Positivisma

Eins og vit longu hava lagt upp til, og sum heitið einsini bendir á, er tað áskoðanin hjá hesi heimspekis-stevnu, at við hjálp av ymiskum amboðum er møguligt at náa semju um ymisk umtalsevni. Umtalsevnini kunnu t.d. vera hvat tann rætta gerðin er, hvørjar tankar  skulu vit (á ein rættan hátt) hava um heimin, o.s.fr. Enntá innan gudafrøði var tankin at semja var møgulig.

 

Sambært positivismuni er tað møguligt fyri t.d. Pól og Janus, sum eru grundleggjandi ósamdir um, hvat ein góð gerð er, at náa semju. Pól heldur, at um tú sært onkran, sum er komin til skaða, so er altíð rætt at hjálpa viðkomandi. Janus heldur, at um tú sært onkran vera komnan til skaða, so er ikki altíð rætt at hjálpa viðkomandi – einans tá tað er til egnan fyrimun er rætt at hjálpa.

 

Heimspeki, sigur ein positivistur, skal einans takast við tað, sum vit kunnu hava royndir av. Í hesum sambandi merkja royndir tað, sum vit kunnu merkja, síggja, hoyra, viga, og lugta. Orsøkin til hetta krav er, at heimspeki arbeiðir einans við tí, sum hevur týdning ella skil. Tað sum hevur týdning ella skil kann einans hava hesar eginleikar, um hugtøkini grundast í royndum.

 

Vit ímynda okkum eitt lítið barn. Tað hevur eingi hugtøk – tað er eins og eitt óskrivað blað, sum ein hvít talva (tabula rasa). Barnið lærir einans við at ogna sær royndir. T.d. lærir tað at brúka hugtakið ‘stólur’, við at síggja stólar, sita á stólum o.s.fr. og síðani sjálvt at brúka hugtakið í ymiskum høpi. Á henda hátt hevur ein positivistur víst, hvussu øll empirisk ella royndar-hugtøk – a posteriori hugøk – verða lærd.  

 

Eitt annað slag av hugtøkum hava eisini áhuga hjá einum positivisti: nevniliga tey hugtøk, sum ikki eru royndar-hugtøk, tey sonevndu a priori hugtøkini. Tey eru tey sokallaðu ikki-royndar-hugtøk, so sum rætt, skeivt og 5+7=12. Tað ið sermerkir hesi hugtøk er, at vit ikki hava beinleiðis royndir av tí, sum hesi hugtøk sipa til – sum vit sóu við hugtakinum stólur.

 

Svarið uppá spurningin um hvussu Pól og Janus kunnu gerast samdir er einfalt: av tí at hugtakið ein røtt gerð ongan týdning hevur, eru teir ikki ósamdir! Av tí at hugtakið ein røtt gerð ikki kann førast aftur til royndir, eins og hugtakið stólur t.d. kann førast aftur til at síggja ein stól, hevur hugtakið ongan týdning. Við øðrum orðum verður spurningurin svaraður við at upploysa spurningin.

 

Positivisma svarar ja uppá trý-spurningar við at lúka burtur stóran part av umtalsvenum; ikki bert spurningar um rætt ella skeivt, men einisi spurningar um Gud, tað vakra o.s.fr. Øll hugtøk, sum ikki beinleiðis kunnu grundast í royndum, hava ongan týdning, og kunnu tess vegna ei heldur vera evni í skilbornum kjaki. Hesi evni, rætt, skeivt o.s.fr. grundast í kenslum – kenslur eru ikki skilbornar, og kunnu tí ikki gerast umtalsevni í heimspekis kjaki.

 

Um vit eru nøgd við hetta svarið, valdast m.a. um vit eru samd við positivistin, at umtalsevni sum rætt, skeivt og Gud ikki hava nakran týdning; og um hesi hugtøk ikki kortini hava eitthvørt við royndir at gera.

 

Relativisma

Protagoras (480-411 f.Kr.) er kendur fyri at hava sagt, at menniskjað er mátistokkur fyri alt. (Homo mensura) Við hesum vísti hann á, at um ikki menniskja var mátistokkur so høvdu eingi virði verið. T.d. um Pól ikki sjálvur hevði lagt virði í hansara gerð, so vóru einki virði í gerðini. Við øðrum orðum er tað Pólsa og Janusar hugsan, ið liggur til grund fyri, um gerðin var røtt ella ei. Eingir sannleikar finnast í hesum máli; uttan so, at sannleikarnir eru grundaðir á tað, sum Pól hugsar um gerðina – um hvussu hann mátar støðuna.

 

Kanska vit ikki hava so ringt við at góðtaka hetta sjónarmið tá umræður siðafrøði. Men hesin formur fyri relativismu er radikalur, tá vit hugsa um t.d. dómin: jørðin er rund. Um Pól heldur at jørðin er rund, og Janus at jørðin er fløt, so er ikki lætt at siga, at báðir kunnu hava rætt. Vit halda, at tað er ein objektivur lutur, um jørðin er rund ella ei. Men um vit geva relativismu frítt spæl, so kunnu vit ikki siga ímóti áskoðani hjá Janusi. Grundin er einføld: eingir óheftir sannleikar finnast, tískil hevur Janus fullan rætt siga, at jørðin ikki er rund – hann er jú sjálvur mátistokkur fyri, hvat er satt fyri hann.

 

Relativisma er kanska ikki heilt skilaleys tá umræður siðafrøði, men tá umræður skapið av jørðini og øðrum umtalsevnum, tá sær relativisma út til at raka við síðuna av – jørðin er rund ella fløt (givið at hesir eru møguleikarnir) uttan mun til hugsanina hjá Póli ella Janusi.

 

Relativisma roynir at svara trý-spruningum á ein heilt annan hátt enn positivisma. Henda heimspekis stevna hevur ikki eina týdnings-grundaða tilgongd. Um vit halda okkum til dømið um ta røttu gerðina, so er metingin frá einum relativisti at heimspeki ikki kann greina ella geva svar uppá, hvør av teimum ber seg rætt at. Heimspeki kann ikki ella megnar ikki at loysa upp trætuna, og tíansheldur at náa fram til meginsjónarmið. Í roynd og veru finnast eingi meginsjónarmið, av teirri orsøk er tað eyðsæð, at tað ikki er ein uppgáva hjá heimspeki at náa slík sjónarmið.

 

Kommonsensisma

Ein triði møguleiki er, at trý-spurningar ikki hava eitt eintýtt svar – heimspeki kann møguliga hjálpa at greina ymisk umtalsevni, í ein slíkan mun, at ikki algildar niðurstøður kunnu væntast. Við algildum niðurstøðum hava vit í huga niðurstøður, ið gera til vildar einhvønn sum góðtekur próvgrundirnar. Men trupulleikin er – her liggur skynsemi hjá kommonsensimu (?) – at vit hava ikki øll sama lyndi til at góðtaka ymiskar próvgrundir. Vit hava ymiskar áskoðanir, sum grundast í øðrum áskoðanum, tískil kunnu vit ikki vænta at finna meginsjónarmið sum øll góðtaka. Heimspeki kann møguliga hjálpa við at greina hví og hvussu ósemja er í ymiskum málum, og harvið hjálpa okkum við at fata hvønn annan – og ikki fordøma og vísa burtur tá ósemja er.

 

Kommonsesnsisma tekur undir við at heimspeki eigur at arbeiða við týdningi – týdningi av hugtøkum. Harumframt kann kommensensisma geva pláss fyri tankanum um, at menniskjað hevur eitt serstakt pláss, tá umræður at tilskriva hugtøk og gerðir virði.

 

T.d. er tað ikki eyðsæð at positivisma hevur rætt í at einans hugtøk, sum eru grundað í royndum hava týdning; ei heldur er tað eyðsæð at relativisma hevur rætt í, at alt er relativt. T.d. ber setningurin alt er relativt brá av ikki at vera relativur. Hann sigur, at tað er objektivt at alt er relativt: tískil er ikki alt relativt, í øllum førum ikki útsøgnin sjálv. Ei heldur er tað eyðsæð at rætta gerðin er óheft av menniskjaligum mátistokkum.

 

Ímynda tær ein lækna, sum av góðum vilja ynskti at grøða ein sjúkling men av misáum gav sjúklinginum skeiva viðgerð. Var læknans gerð ikki ein góð gerð? Ella ímynda tær ein ‘ringan’ lækna, (um slíkir finnast) sum í mótvilja ímóti einum sjúklingi ætlaði at geva sjúklinginum eina skeiva viðgerð, men av misáum gav sjúklinginum eina viðgerð við grøðandi árini. Er læknans gerð ein góð gerð? Hesi dømi (óiva vánalig) vísa, at tann rætta gerðin ikki er leys av menniskjaligum hugburði.

 

Tað triða svarið uppá trý-spurningin, kommonsensisma, kann við øðrum orðum taka í álvara tað analytiska sjónarmiðið, sum positivisma legði fyri dagin, uttan at tað harvið fylgir, at einans hugtøk, ið hava royndir til grundarlag, hava týdning. Kommonsensisma kann eisini taka í álvara, at nøkur umtalsevni eru serlig av teirri orsøk, at teirra virði eru heft at menniskjaligum hugburðri, uttan harvið at siga, at alt er relativt í mun til menniskjað. Samanumtikið er triða svarið ikki eitt ja ella nei svar, men heldur eitt kanska – heimspekin hevur nøkur amboð, sum kunnu hjálpa at greina, og harvið møguliga loysa ymiskar trupulleikar, ið taka seg upp. Um ikki loysa trupulleikar, so í minsta lagi fáa greiðu á, í hvørjum ósemjan grundast.