Eitt sindur meir um heimspeki

 

John D. Olsen

jdalo@msn.com

 

 

Ein roynd at finna meginsjónarmiš

Heraklit, Platon og Aristoteles hųvdu felags mįl at nįa taš, sum tókti teimum mest grundleggjandi viš hjįlp av próvfųrslu, iš bygdi į alment samtyktar dómsgrundir. Er hetta eitt rķmuligt ašalmįl? Skulu vit vęnta at heimspeki kann nįa hesi meginsjónarmiš? Er taš mųguligt viš hjįlp frį heimspeki at nįa ein algildan sannleika? Kann heimspeki yvirhųvur loysa upp fyri strķšsmįlum, soleišis at grundleggjandi ósamdir partar kunnu gerast samdir?

 

Eitt positivt svar uppį sprurningin um ašalmįl heimspekisins – at nįa meginsjónarmiš – er mųguliga ikki vęl grundaš. Kanska er taš soleišis, at eingin algildur hugsanarhįttur kann sigast at ligga til grund fyri heimspeki.

 

Stórt sęš eru trż svųr til hesar spurningar: ja, nei og kanska! Hesi trż svųrini svara ķ hesi grein til trķggjar stevnur: positivisma, fyri taš positiva svariš; relativisma, fyri taš negativa svariš; og kommonsensisma, fyri taš ógreiša svariš. Lat okkum kalla omanfyri standandi rųš av spurningum fyri trż-spurningar.

 

Positivisma

Eins og vit longu hava lagt upp til, og sum heitiš einsini bendir į, er taš įskošanin hjį hesi heimspekis-stevnu, at viš hjįlp av ymiskum ambošum er mųguligt at nįa semju um ymisk umtalsevni. Umtalsevnini kunnu t.d. vera hvat tann rętta geršin er, hvųrjar tankar  skulu vit (į ein ręttan hįtt) hava um heimin, o.s.fr. Enntį innan gudafrųši var tankin at semja var mųgulig.

 

Sambęrt positivismuni er taš mųguligt fyri t.d. Pól og Janus, sum eru grundleggjandi ósamdir um, hvat ein góš gerš er, at nįa semju. Pól heldur, at um tś sęrt onkran, sum er komin til skaša, so er altķš rętt at hjįlpa viškomandi. Janus heldur, at um tś sęrt onkran vera komnan til skaša, so er ikki altķš rętt at hjįlpa viškomandi – einans tį taš er til egnan fyrimun er rętt at hjįlpa.

 

Heimspeki, sigur ein positivistur, skal einans takast viš taš, sum vit kunnu hava royndir av. Ķ hesum sambandi merkja royndir taš, sum vit kunnu merkja, sķggja, hoyra, viga, og lugta. Orsųkin til hetta krav er, at heimspeki arbeišir einans viš tķ, sum hevur tżdning ella skil. Taš sum hevur tżdning ella skil kann einans hava hesar eginleikar, um hugtųkini grundast ķ royndum.

 

Vit ķmynda okkum eitt lķtiš barn. Taš hevur eingi hugtųk – taš er eins og eitt óskrivaš blaš, sum ein hvķt talva (tabula rasa). Barniš lęrir einans viš at ogna sęr royndir. T.d. lęrir taš at brśka hugtakiš ‘stólur’, viš at sķggja stólar, sita į stólum o.s.fr. og sķšani sjįlvt at brśka hugtakiš ķ ymiskum hųpi. Į henda hįtt hevur ein positivistur vķst, hvussu ųll empirisk ella royndar-hugtųk – a posteriori hugųk – verša lęrd.  

 

Eitt annaš slag av hugtųkum hava eisini įhuga hjį einum positivisti: nevniliga tey hugtųk, sum ikki eru royndar-hugtųk, tey sonevndu a priori hugtųkini. Tey eru tey sokallašu ikki-royndar-hugtųk, so sum rętt, skeivt og 5+7=12. Taš iš sermerkir hesi hugtųk er, at vit ikki hava beinleišis royndir av tķ, sum hesi hugtųk sipa til – sum vit sóu viš hugtakinum stólur.

 

Svariš uppį spurningin um hvussu Pól og Janus kunnu gerast samdir er einfalt: av tķ at hugtakiš ein rųtt gerš ongan tżdning hevur, eru teir ikki ósamdir! Av tķ at hugtakiš ein rųtt gerš ikki kann fųrast aftur til royndir, eins og hugtakiš stólur t.d. kann fųrast aftur til at sķggja ein stól, hevur hugtakiš ongan tżdning. Viš ųšrum oršum veršur spurningurin svarašur viš at upploysa spurningin.

 

Positivisma svarar ja uppį trż-spurningar viš at lśka burtur stóran part av umtalsvenum; ikki bert spurningar um rętt ella skeivt, men einisi spurningar um Gud, taš vakra o.s.fr. Ųll hugtųk, sum ikki beinleišis kunnu grundast ķ royndum, hava ongan tżdning, og kunnu tess vegna ei heldur vera evni ķ skilbornum kjaki. Hesi evni, rętt, skeivt o.s.fr. grundast ķ kenslum – kenslur eru ikki skilbornar, og kunnu tķ ikki gerast umtalsevni ķ heimspekis kjaki.

 

Um vit eru nųgd viš hetta svariš, valdast m.a. um vit eru samd viš positivistin, at umtalsevni sum rętt, skeivt og Gud ikki hava nakran tżdning; og um hesi hugtųk ikki kortini hava eitthvųrt viš royndir at gera.

 

Relativisma

Protagoras (480-411 f.Kr.) er kendur fyri at hava sagt, at menniskjaš er mįtistokkur fyri alt. (Homo mensura) Viš hesum vķsti hann į, at um ikki menniskja var mįtistokkur so hųvdu eingi virši veriš. T.d. um Pól ikki sjįlvur hevši lagt virši ķ hansara gerš, so vóru einki virši ķ geršini. Viš ųšrum oršum er taš Pólsa og Janusar hugsan, iš liggur til grund fyri, um geršin var rųtt ella ei. Eingir sannleikar finnast ķ hesum mįli; uttan so, at sannleikarnir eru grundašir į taš, sum Pól hugsar um geršina – um hvussu hann mįtar stųšuna.

 

Kanska vit ikki hava so ringt viš at góštaka hetta sjónarmiš tį umręšur sišafrųši. Men hesin formur fyri relativismu er radikalur, tį vit hugsa um t.d. dómin: jųršin er rund. Um Pól heldur at jųršin er rund, og Janus at jųršin er flųt, so er ikki lętt at siga, at bįšir kunnu hava rętt. Vit halda, at taš er ein objektivur lutur, um jųršin er rund ella ei. Men um vit geva relativismu frķtt spęl, so kunnu vit ikki siga ķmóti įskošani hjį Janusi. Grundin er einfųld: eingir óheftir sannleikar finnast, tķskil hevur Janus fullan rętt siga, at jųršin ikki er rund – hann er jś sjįlvur mįtistokkur fyri, hvat er satt fyri hann.

 

Relativisma er kanska ikki heilt skilaleys tį umręšur sišafrųši, men tį umręšur skapiš av jųršini og ųšrum umtalsevnum, tį sęr relativisma śt til at raka viš sķšuna av – jųršin er rund ella flųt (giviš at hesir eru mųguleikarnir) uttan mun til hugsanina hjį Póli ella Janusi.

 

Relativisma roynir at svara trż-spruningum į ein heilt annan hįtt enn positivisma. Henda heimspekis stevna hevur ikki eina tżdnings-grundaša tilgongd. Um vit halda okkum til dųmiš um ta rųttu geršina, so er metingin frį einum relativisti at heimspeki ikki kann greina ella geva svar uppį, hvųr av teimum ber seg rętt at. Heimspeki kann ikki ella megnar ikki at loysa upp trętuna, og tķansheldur at nįa fram til meginsjónarmiš. Ķ roynd og veru finnast eingi meginsjónarmiš, av teirri orsųk er taš eyšsęš, at taš ikki er ein uppgįva hjį heimspeki at nįa slķk sjónarmiš.

 

Kommonsensisma

Ein triši mųguleiki er, at trż-spurningar ikki hava eitt eintżtt svar – heimspeki kann mųguliga hjįlpa at greina ymisk umtalsevni, ķ ein slķkan mun, at ikki algildar nišurstųšur kunnu vęntast. Viš algildum nišurstųšum hava vit ķ huga nišurstųšur, iš gera til vildar einhvųnn sum góštekur próvgrundirnar. Men trupulleikin er – her liggur skynsemi hjį kommonsensimu (?) – at vit hava ikki ųll sama lyndi til at góštaka ymiskar próvgrundir. Vit hava ymiskar įskošanir, sum grundast ķ ųšrum įskošanum, tķskil kunnu vit ikki vęnta at finna meginsjónarmiš sum ųll góštaka. Heimspeki kann mųguliga hjįlpa viš at greina hvķ og hvussu ósemja er ķ ymiskum mįlum, og harviš hjįlpa okkum viš at fata hvųnn annan – og ikki fordųma og vķsa burtur tį ósemja er.

 

Kommonsesnsisma tekur undir viš at heimspeki eigur at arbeiša viš tżdningi – tżdningi av hugtųkum. Harumframt kann kommensensisma geva plįss fyri tankanum um, at menniskjaš hevur eitt serstakt plįss, tį umręšur at tilskriva hugtųk og geršir virši.

 

T.d. er taš ikki eyšsęš at positivisma hevur rętt ķ at einans hugtųk, sum eru grundaš ķ royndum hava tżdning; ei heldur er taš eyšsęš at relativisma hevur rętt ķ, at alt er relativt. T.d. ber setningurin alt er relativt brį av ikki at vera relativur. Hann sigur, at taš er objektivt at alt er relativt: tķskil er ikki alt relativt, ķ ųllum fųrum ikki śtsųgnin sjįlv. Ei heldur er taš eyšsęš at rętta geršin er óheft av menniskjaligum mįtistokkum.

 

Ķmynda tęr ein lękna, sum av góšum vilja ynskti at grųša ein sjśkling men av misįum gav sjśklinginum skeiva višgerš. Var lęknans gerš ikki ein góš gerš? Ella ķmynda tęr ein ‘ringan’ lękna, (um slķkir finnast) sum ķ mótvilja ķmóti einum sjśklingi ętlaši at geva sjśklinginum eina skeiva višgerš, men av misįum gav sjśklinginum eina višgerš viš grųšandi įrini. Er lęknans gerš ein góš gerš? Hesi dųmi (óiva vįnalig) vķsa, at tann rętta geršin ikki er leys av menniskjaligum hugburši.

 

Taš triša svariš uppį trż-spurningin, kommonsensisma, kann viš ųšrum oršum taka ķ įlvara taš analytiska sjónarmišiš, sum positivisma legši fyri dagin, uttan at taš harviš fylgir, at einans hugtųk, iš hava royndir til grundarlag, hava tżdning. Kommonsensisma kann eisini taka ķ įlvara, at nųkur umtalsevni eru serlig av teirri orsųk, at teirra virši eru heft at menniskjaligum hugburšri, uttan harviš at siga, at alt er relativt ķ mun til menniskjaš. Samanumtikiš er triša svariš ikki eitt ja ella nei svar, men heldur eitt kanska – heimspekin hevur nųkur amboš, sum kunnu hjįlpa at greina, og harviš mųguliga loysa ymiskar trupulleikar, iš taka seg upp. Um ikki loysa trupulleikar, so ķ minsta lagi fįa greišu į, ķ hvųrjum ósemjan grundast.