William James og pragmatisma

William James var ein maður við mongum evnum. Mest kendur er hann sum ein av høvuðsmonnunum aftanfyri filosofiskari pragmatismu og funktionalistiska tankanum innan sálarfrøði.

Eg havi angrað, at ætlanin hjá mær at mála fánaði burtur. Í seinastuni havi eg verið so sjúkur og skeptiskur av filosofiskum aktiviteti, at eg angri, at eg ikki helt meg til málningalistina, og øvundi tær og tínum líkum, fyri hvørji tær listarligu relatióninirnar til lutir er tann sanni heimur.

--Bræv frá William Jasmes til beiggja sín Henry James

‘Um tú heldur tað er gott’, ella ‘um tað virkar fyri teg, so er tað gott’ eru orðingar vit kenna frá gerandisdegnum. Á ein hátt eru slíkir setningar heilt fínir, av tí teir hvørki seta niður á persónin, hansara tankar ella atburð, men eru við til at stimbra og virða. Hinvegin, gerast vit skjótt greið yvir, at slík hugsan byggir á eina relativismu, ið ikki er nøktandi undir øllum umstøðum. Harafturat er vandi fyri, at slík hugsan byggir uppundir líkasælu. Uttan mun til hetta, so er hugsanin aftanfyri slíkar orðingar kend undir heitinum pragmatisma. Ein av stóru persónsmenskunum innan hesa rørslu var William James.

William James, ein av grundleggjarunum av pragmatismu, var ein týðandi intellektuellur persónur, sum virkaði við Harvard um aldaskiftið 19.- 20. øld. Hann var føddur í New York í 1848. Pápi hansara var sonur til skotska innflytaran William James av Albany. Í Albany gjørdist hann ein múgvandi persónur, og lætti harvið um lívið hjá eftirkomarum hansara. Hann var eisini ein støðufastur presbyterianari – av tí gamla kalvinistiska slagnum – sum gjørdi at familjan kendi seg ótrygga. Hetta kom eftirfylgjandi at hava ávísa ávirkan á William James ígjøgnum pápan, Henry Williams, hóast barnaheimið hjá Williami ikki var merkt av strongum kristnum siðaarvi.

Sagt verður um pápa William, at hann fann møguleika at víkja frá kalvinismu ígjøgnum skriving hjá mýstikarinum Emanuel Swedenborg, sum var kendur um tað mundi í Amerika. Granskara eru tó ikki á einum máli, um hetta førdi við sær, at Henry fullkomiliga stoytti frá sær kalvinismu, ella um hann humaniseraði hana.

Harafturat er vert at leggja afturat, at Henry James, víðagitni høvundurin, var bróður William James.

Umvegis lestur undir listamanninum, William Morris Hunt í Newport, Rhode Island, og lestur innan vísindi í Geneva, har hann var saman við familjuni, byrjaði hann í 1864 at lesa læknavísindi við Harvard. Í 1869 vann hann sær prógv innan hesa grein, men gjørdist tó ongantíð virkandi lækni. Hetta tíðarskeiðið var merkt av sjúku, sum møguliga grundaðist í, at hann gjørdist sjúkur undir eini ekspeditión við Amazon ánna, ið hann luttók í árið eftir, at hann byrjaði at lesa læknavísindi. Tann vánaliga heilsan, sum eitt nú vísti seg við likamligum trupulleikum, eins væl og tunglyndi og sjálvmorðshugsanum, kom eisini seinni at merkja hansara lív, m.a. tá hann var boðin at halda teir kendu Gifford fyrilestrarnar í Skotlandi um religiøsar erfaringar. Umframt hesar fjølbroyttu royndir var hann eisini í lækna og lestrarørindum í Evropa; eitt nú í París, Geneva og Berlin, har hann vann sær kunnleika innan sálarfrøði og heimspeki. Í 1873 stóð honum í boði at undirvísa í fysiologi við Harvard; eitt boð sum hann tók av.

Intellektuella landslagið

Jacques Barzun spyr í bókini A Stroll with William James, (Ein gongutúrur við William James), um hvønn mun tað ger at fara aftur til William James? Hann svarar soleiðis: “Hansara tankar, hansara orð, hansara sinnalag tala inniliga, eins væl og við kraft til mín. Hann ger mær væl. Fyri meg er hann tann mest umfatandi andin, eg kann lurta eftir, tann mest beinrakni og tann, ið er minst tálmaður av smálutum. Hann hjálpir mær at skilja, hvat hansara og míni samtíðarfólk takast við. Eg gangi ein túr við honum aftur og aftur, tí hann kennir betur enn nakar annar tann materiella og andliga heimin eg ferðist.”

Undir lestrinum í Evropa hevði William James nomið sær kunnleika um tað nýliga framkomna felti: sálarfrøði. Hann hevði lisið undir Wundt, ið ofta verður nevndur saman við Fechner og Helmholtz, sum slóbrótandi persónar í menningini av royndarsálarfrøði – sálarfrøði, ið ikki einans byggir á tankavirksemi, men á ymiskar royndir. Umframt at undirvísa í fýsiologi byrjaði hann í 1874 at hava frálæru í sálarfrøði, sum hann seinni eisini bleiv professari í. Eitt av týdningarmestu skriftunum, ið hann læt av hondum, var tvey binds meistaraverkið Principles of Psychology, 1890, (Meginreglur sálarfrøðisins), sum hann var 12 ár um at skriva. Alt ímeðan hann arbeiðir við hesum verki, byrjar hann eisini at verða alt meira upptikin av heimspeki – sannkennigarfrøði og metafýsik – sum hann helt hava eitt grundleggjandi støði í menniskjaligari fatan; harafturat var hann upptikin av spurninginum um religión.

Enn tann í dag kenda greipa við empiristum og ratiónalistum var eisini partur at hugmyndalandslagi Williams James. Í Williamsa optikki var tað ein grundleggjandi trupulleiki við teimum viktoriansku positivistunum, at teir vóru ov naivir í trúnni uppá fatanar førleikar menniskjans. Empiristarnir, sum teir eisini verða nevndir, elska fakta í øllum teimum ymisku háttunum, fakta kann vísa seg uppá. Harafturat helt hann, at teirra tanka-imperialistiski tendensur at tilskriva vísindi eitt sonevnt ‘Guds-eyga-sjónarhorn’, sum fann fram til grundleggjandi eyðkenni við heiminum, ið einans kundu sannroynast av monnum og kvinnum djørv nokk til at sleppa almennum hugmyndatilfari og religiøsum sannføringum, ikki var nøktandi sjónarmið.

Um ratiónalistarnar segði hann m.a., at teir vóru ov fúsir at søkja tað abstrakta. Vansin við ratiónalistunum er, sigur hann, at teir søkja tankans mynstur og ævigar sannleikar, uttan at taka menniskjaligar royndir við í teirra metingar. Heimspekisøgan er hervið, í karikeraðum sniðið, í stóran mun, ein søga um, hvussu ymisk kensluløg stoyta saman. Eitt nú kenslulagið, ið merkir empiristin at elska fakta, og kenslulagið, ið merkir ratiónalistin sum elskar meginreglurnar.

Pragmatisma

William James sær pragmatismu sum ein triðja leikara í mun til empirismu og ratiónalismu. Sum eina hugsjón ið tekur alla menniskjuna við í háttinum at hugsa, meta og kenna heimin. Í Pragmatism,1907, (Pragmatisma) sigur hann, at pragmatisma kemur í tveimum bitum.

Ein partur hevur við kenningarlag ella -hátt at gera. Pragmatisma er ikki ein læra um, hvussu heimurin er settur saman, ikki ein áskoðan um náttúrulógir og metafýsiskar sannleikar, men ein skabelón fyri hvussu vit, sum kennandi persónar kunnu ognað okkum eina fatan av heiminum. Eingin áskoðan, ið ikki ger ein mun, er verd at verja um. Ella, sum hann sigur, “ Um ongin praktiskur munur kann vísast á, so eru alternativini praktiskt sæð tað sama, og alt kjak er óneyðugt.”

Hin parturin hevur við okkara sannleikshugtak at gera. Klassiska hugtakið inniheldur eina hugsan um, at sannleiki er samsvar ímillum tankar og veruleikan. William James metir ikki, at hetta er beinleiðis skeivt, men spyr, í samljóði við hansara pragmatismu, um hvønn mun tað ger? “Hvørjar royndir”, spyr hann, “eru øðrvísi í mun til tær, vit vildu fingið, um tankin var ósannur? Stutt og greitt, hvat er virði á fatanini?” Sum tað eisini á Williamsa samtíð varð víst á, so meta vit at nakrir sannleikar eru, ið ikki gera ein praktiskan mun. Afturímóti segði William, at pragmatisma ikki var ein læra, sum segði nakað um hvat er satt, men er altíð opin fyri at broyta tankar í ljósinum av nýggjum royndum. Harumframt var tankin, at hugtakið um sannleika ikki einans skuldi síggjast í ljósinum av her og nú virðinum, men í ljósinum av framtíðar virðinum tá alt er tikið við í metingini.

Óvandalig pragmatisma

Eg legði út við at siga, at tá sagt verður ‘um tú heldur tað er gott’, ella ‘um tað virkar fyri teg, so er tað gott’, so byggir hetta á eina pragmatiska hugsjón. Men samsvarar hendan hugsjón tonkunum hjá William James?

Tankarnir hjá Williami taka snið í eini tíð, har vísindi hevur fingið fótafesti. Matematisku formlarnir sigast at avspegla Guds ævigu sannleikar og hansara ófatandi vísdóm, men fyri ratiónalistarnir var hendan heimsfatanin atskild frá vanligari hugsan, har kenslur, spontanitetur og tráan vóru skúgvað til viks. Empiristarnir harafturímóti elskaðu at vísa á fakta, sum ikki tók við týdningarmiklar partar av menniskjanum, men royndi bert at seta fram ópartískar sannleikar, uttan mun til tey virði og tørvir, sum vit síggja heimin ígjøgnum.

Pragmatisma hevur ein íbornan vanda fyri at blíva til eitt ‘anything goes’, ella ‘alt er líka gott’ sjónarmið. Omanfyrinevndu gerandis setningar eru óivað merktir av hesum vanda. Kanska eru teir eisini merkir av líkasælu og vantandi umhugsan – alt er ikki gott, um bert vit halda, tað vera gott. William James hevði ikki tikið undir við slíkum sjónarmiðum. Um hann hevði, so hevði hann ikki sæð teir vansar, ið vóru í hansara samtíð, og helst heldur ikki roynt at bróta burturúr nýggjum, sum hann gjørdi við pragmatiska tankanum.